„STILLE NACHT, HEILIGE NACHT"
Een kerstlied
dat de wereld
rondging
ONTSTAAN 150 JAAR
GELEDEN HERDACHT
KERSTBTJLAGE 1965 VAN HET LEIDSCH DAGBLAD
In A» kgrittijd komen
iedere avond de zangers
van Hallein bijeen voor de
woning, waarin Grliber
tUerJ en zingen daar het
Stille nacht".
Oberndorf is maar een onaanzienlijk dorpje,
niet ver van Salzburg. Toch staat het in deze
dagen in Oostenrijk en daarbuiten in de be
langstelling. Want in Oberndorf zo goed
als in Salzburg zelf en in de nabijgelegen plaats
jes Arnsdorf en Hallein wordt het feit gevierd, dat
hier 150 jaar geleden een kersthymne ontstond die
over heel de wereld is gegaan en die de kerstsfeer in
de westerse landen mede typeert: het „Stille nacht,
heilige nacht" van dorpspastoor Josef Mohr en hoofd
der school Franz Xaver Gruber.
Centrum van de herdenking is de gedachteniskapel te
Oberndorfgebouwd nadat de St. Nicolaaskerk van
het dorpje door een overstroming was verwoest. Ook:
het sterfhuis van Gruber in Hallein, ten zuiden van
Salzburg, waar ieder jaar al op kerstavond de bewo
ners bijeenkomen om voor de deur het „Stille nacht''
te zingen.
Gebrandschilderd raam in OberndorJ. n
Links boven Gruber, rechts Mohr. Links l
neden op de voorgrond de school van An
dort. rechts de oude St. Nicolaaskerk r1
Oberndorf.
nieuw orgel. Het armelijke dorpje had ee D
ln 1826 de benodigde gelden bij elkaar. To t
kreeg orgelbouwer Mauracher uit het zul
tal de opdracht een nieuw instrument
monteren. Hij verbleef daartoe zes wekn
lang In Oberndorf en hoorde in die perio
hoe men zich bij de diensten met gitaarl t
geleiding had beholpen. Tussen de melodie r
die ln het kerkje werden gerepeteerd, tih
één zijn aandacht: die van het ,.St
nacht". Hij vroeg de tekst op en nam
mee naar zijn eigen woonplaats. Daar liet
de hymne door het koor instuden
Waarschijnlijk is de eerste publieke prest
tatie ervan in 1831 geweest, in Leipzig. 3
De hymne maakte nu snel furore als
„typisch Tlrools kerstlied", waarvan lao nje
men algemeen aan) schrijver en compon
onbekend waren. Dat was niet juist; zen
Mohr als Gruber leefden in die periode ni
Maar wisten zijn veel, dat hun scheppi
bezig was heel de westerse wereld te v
o ver en? Van Duitsland en Oostenrijk bere
te het ,.8tille nacht" eerst Engeland en v
volgens de Engelse koloniën, daarna Zi
den, Noorwegen, Denemarken, Nederland
Frankrijk. Het dook in 1873 op in Noord-An
rlka, als de „Salzburg-carol" en het vc
zijn weg via zendelingen en missionaris
naar Afrika en Zuid-Amerika. Steeds met
vermelding: van een onbekende componist
In 25 talen
Hoe universeel dit kerstlied ls geword
bleek tien jaar geleden toen op kerstav<
honderden jongens en meisjes uit een gr
aantal landen in Oberndorf bijeen waren
komen en het „Stille nacht" zongen in v
entwintig talen. De Gedachteniska
die ook nu in het centrum van de Mohr-G
ber herdenking staat, was te klein om I
allen te bevatten. Zo zongen de Jongeren 1
veeltalige melodie buiten, in de sneeuw
onder de zwarte lucht, waaruit myriai
sterren hun schijnsel op de koude en wi^
wereld wierpen.
r xDOR de herdenkingsplechtig-
m heden ter gelegenheid van het
W ontstaan 150 jaar geleden van
het wereldbekende kerstlied
Stille nacht" in Oberndorf en andere
Oostenrijkse steden en dorpen heeft
het Oostenrijkse ministerie van Bui
tenlandse Zaken uitnodigingen gezon
den aan culturele instellingen in alle
landen. De Oostenrijkse PTT her
denkt de verjaardag van dit lied met
een speciale postzegel en het Europese
tv-net (Eurovision) zal rechtstreekse
uitzendingen uit Oberndorf en Hall-
stein verzorgen.
De guitaar van Mohr is in Hallstein
tentoongesteld en bezoekers zullen
bandopnamen kunnen maken van het
kerstlied. Men zal o.a. een opname
kunnen beluisteren gemaakt in het
Afrikaanse ziekenhuis van wijlen dr.
Albert Schweitzer.
De provinciale hoofdstad Salzburg
combineert de herdenkingsplechtig
heden met zijn roem als internatio
naal muziekcentrum.
Op 22 december zijn de bijzondere
feestelijkheden geopend met trompet
geschal op de Residenzplatz, gevolgd
door een gala-concert van kerstliede
ren in het Festspielhaus, de zetel van
de zomerfestivals.
pier zette, ligt een beetje in de legende ver
borgen. Het kan best zó zijn geweest, dat de
geest plotseling over hem vaardig werd
en het is evenmin erg onwaarschijnlijk dat
de legende die zich rond het „StiUe nacht"
gevormd heeft op waarheid berust: dat de
pastoor op kerstavond ontdekte dat zijn kerk
orgel kapot was, dat hij toch een kerstlied
wilde laten zirrgen en dan maar bij gitaar of
cither en dat hij daarom snel een tekstje
heeft geschreven en met dat tekstje naar bo
venmeester Franz Gruber, koster en orga
nist van zijn kerkje, is gestapt.
Zonder orgel
Want dit staat wel vast: het kerkorgel van
Oberndorf had de geest gegeven al dan
niet omdat de muizen de blaasbalg open had
den geknaagd. En gerepareerd kon het zo
vlug niet meer worden, want orgelbouwer
Mauracher uit het Zillertal was zien en kon
niet komen.
Dit is dan de scène uit 1818. In Arnsdorf zit
die avond bovenm e ester - koster - organ i st
Franz Gruber aan zijn lessenaar, op de eer
ste verdieping van zijn huis beneden is de
school. Kaarsen verlichten het papier waar
op hij een orgelmelodie aan het overschrij
ven is. Buiten staat het dorpje stil en stijf
in de felle vrieskou. Huizen en bomen be
dekt met een harde laag sneeuw. De hemel
is zwart en vrijwel het enige licht in het
uitgestorven plaatsje komt van die myria
den sterren daarboven. Slechts een enkel
huis toont een licht, in de meeste is het don
ker.
Franz Gruber heeft het niet breed en van
enige luxe in zijn met hout betimmerde wo
ning is geen sprake. Wat Franz Gruber
zich dan wèl permitteert af en toe, is een
borreltje: abrikozen-brandewijn. Hij vindt
dat geen luxe bij deze kou. Zo denkt ook zijn
vriend, pastoor Josef Mohr, erover. Zij zijn
geen van beiden hoogvliegers en hebben er
ook de pretentie niet naar. Zij zijn tevreden
met hun bestaan. Maar zij hebben wel iets
gemeen: hun liefde voor muziek en poëzie.
Op die adventsavond van 1818 hoort Gruber
op de trap die van het schoollokaal naar bo-
fjffc taéfffttb
Jttnti Lêtultt
ken. Het is dan ook helemaal niet zo zeker,
dat de hymne ieder jaar na 1818 in Obern
dorf is gezongen, zelfs al neemt men in aan
merking dat zij zevenmaal opnieuw is uitge
schreven. Het eerste exemplaar is verdwe
nen en nooit meer teruggevonden. De laat-
De gedachteniskapel van Oberndorf, gewijd
aan de herinnering van Josef Mohr en Franz
Gruber.
sfce hand-geschreven versie dateert van 1855.
De gitaar is nu vervangen door orgel en de
bas- en tenorsoli zijn dan partijen voor alt en
sopraan geworden.
Wereldverbreid
Hoe komt het dan dat de melodie haar weg
heeft gevonden over heel de wereld? Merk
waardigerwijs: weer door het gammele or
gel van pastoor Mohr. Een provisorische re
paratie bleek weinig heil op te leveren en
besloten werd tot aankoop van een heel
Het kerstlied is eigenijk helemaal bij toe
val ontstaan en heeft in het begin geen
wijdere verspreiding gehad dan alleen
Oberndorf en het drie kilometer verder ge
legen Arnsdorf. Wie de tekst heeft gemaakt,
ls duidelijk: pastoor Josef Mohr. Waarom
pastoor Mohr in de laatste adventsdagen van
1818 de strofen van het „Stille nacht" op pa-
ven leidt, de stap van de pastoor. Dat is niet
zoiets bijzonders, ook al heeft de herder
daarvoor drie kilometer door de sneeuw moe
ten lopen; Josef Mohr komt vaak. Maar dit
maal heeft hij iets merkwaardigs. Hij heeft
een kerstgedichtje bij zich en dat moet in de
nachtmis gezongen kunnen worden. Niet bij
orgelmuziek, want het instrument heeft
het ongelegenertijd begeven, maar bij gitaar.
En of Franz nog gauw even een melodietje
kan componeren en het met de schoolkin
deren instuderen. Dat is geen probleem. En
zo klinkt in de nacht van 24 op 26 december
ln het St.-Nicolaaskerkje van Oberndorf voor
het eerst het „Stille nacht, heilige nacht".
Gruber heeft de melodie gecomponeerd voor
koor, twee solisten en gitaar. Hijzelf zingt de
tenorpartij, pastoor Mohr de bas.
Melodie en tekst bevielen de gelovigen wel,
maar daarmee was het dan ook wel beke-
Het graf van Josef Mohr wordt gesierd
door een gestyleerd kruis van smeedijzer-
werk.
