bij Heiligerlee begin
achtigjarige Oorlog
Vins Bernhard bij
herdenkingsfeest
mei 1568:
Eerste worsteling voor onze vrijheid van I
godsdienst en geweten
LEIDSCH DAGBLAD
MAANDAG 20 MEI 1968
duurde maar kort: twee urenvan zes tot acht in de avond van de 23ste mei
ende Hemelvaartsdag vierhonderd jaar geleden. Deze twee uren vormen
een keerpuntzo niet een startpunt in onze vaderlandse geschiedenis. De
Heiligerlee wordt gerekend te zijn het begin van de tachtigjarige oorlog, de
ingf die de noordelijke Nederlanden zelfstandigheid en vrijheid bracht. Is er
volksbestaan belangrijker zaak denkbaar?
ge weten zo verdraagzaam niet *Ün. Hij voelde
zich geroepen het geloof ongeschonden te bewa
ren. Herhaaldelijk verklaarde hij de Nederlanden
liever te gronde te zien gaan dan tot ketterjj te
zien vervallen.
Door het onbegrip van Philips II werden de te
genstellingen verscherpt en kreeg de strijd al
lengs het karakter van een godsdienstoorlog.
precieselingen is de 80-jarige oorlog
I Heiligerlee gestart. Het verzet tegen de
overheersing in onze gewesten was in-
I sl eerder begonnen; denken wy maar
föwingen van een vergadering van de
al in 1559 fin Gent bijeen geroepen»
e noten werden gekraakt.
Vrder verzet
Heiligerlee niet alleen al langere tijd
was ook al gevochten. Aan de slag bij
ging de verloren slag bij Daelhem (op
raf. Eigenlijk was er zelfs aJ eerder
d. De heldhaftigheid van de predikant
dels is vergeten, maar hij en een handje-
hem naar Engeland uitgeweken landge-
den in januari 1568 een min of meer wan-
ival in West-Vlaanderen; ze werden uit
ren en de overlevenden uit deze „ben-
Dzich aan bij de zogenaamde Bosgeuzen,
en haard verdrevenen en opstandigen
(toen nog) voornamelijk bezig hielden
plunderen van kerken en kloosters.
leid van godsdienst
et bestond al langer en de krijg was in
jestart. Waarom dan toch de slag by Hei
ezien als het begin van de 80-jarige oor-
volgen prof. Presser in zyn redenering
htigjarige Ooa-log, deel 1, 4de druk, Am-
1963): „Ook voor ons vangt met die
jrote stryd aan. En dan niet, omdat Hei
de eerste krachtmeting met de vijand
i omdat Scholten merkt het op het
ijjks lastbrief heette, dat hy voor zijn
(roepen moest werven in de naam van
eyt van religie en consciëntie". Heili-
het eerste perk geweest, waar gestreden
vrijheid van godsdienst en geweten en
tonen ook wij nu nog de Tachtigjarige
Ken aanvangen met die 23ste mei 1568".
Schrikbewind
ichtergrond
we aangeland bij een teer en belangrijk
achtergrond van de opstand tegen het
jezag. De aanhangers van de nieuwe
protestanten, eisten voor zich het recht
wijze God te dienen en de stem van
j eten te volgen. In het algemeen bestond
bjj de gezagsdragers van vaderlandsen
lewel zelf rooms-katholiek, begrip. Prins
Oranje is hèt voorbeeld van deze to-
Maar Koning Philips II kon naar eer en
De houding van de Koning lokte enerzijds plunde
ringen van roomskerkeliJke goederen uit, ander
zijds stijfden de plunderingen de Kaning in zijn
overtuiging en brachten zij hem tot scherpere
maatregelen Na de Beeldenstorm verving hij zijn
landvoogdes Margaretha voor de gevreesde Alva,
die de opdracht had het volk tot absolute gehoor
zaamheid aan kerk en Koning te brengen. En dat
met behulp van een krijgsmacht die door datzelf
de volk moest worden betaald. We kregen het
schrikbewind met zijn bloedraad want, zo schreef
Alva aan zijn vorst: „Een ieder moet voortdurend
in angst verkeren dat hem het dak op het hoofd
kan vallen".
De terreurmethode was toen. als nu nog altijd in
de wereld wordt toegepast. Geen nauwkeurig on
derzoek, geen veiligheid voor onschuldigen,
maar arrestaties bjj de vleet en volkomen wille
keurig. Het lyden van het volk. in alle geledingen,
is niet te beschrijven. De soldaten waren niet veel
beter dan rovers en nog in 1573 vragen twee bis
schoppen de koning „dat de krijgslieden in tucht
mogen worden gehouden".
Over de grenzen
Keren wy ons nu tot de gebeurtenissen rond en op
de 23ste mei 1568. Door de vervolgingen in onze
gewesten vluchtten veel Nederlanders over de
grenzen, met name naar Duitsland. Hun leider
was Hendrik van Brederode. In december 1567
sloot hij met een aantal vrienden een verbond om
geld te verzamelen, troepen te huren en het le
ven te wagen voor de vrijheid van het vaderland.
Op 16 februari 1568 echter stierf Van Brederode,
waarmee de leider en (toekomstige) legeraan
voerder wegviel en de bannelingen hun hoop gin
gen vestigen op Dillenburg, waar de eveneens uit
geweken Prins van Oranje verbleef. De vins had
nog steeds niet openlijk party gekozen.
Prins Willem van Oranje
Zeker, de prins steunde het huren van een leger,
hij werd in feite in die positie gerangeerd, maar
QO zielen tellende dorp Heiligerlee
slag bij deze Groninger plaats
ijk gaan herdenken. De initiatief-
i is de heer A. Kloosterboer, op
en voorzitter van het Geuzenhuis,
- irpshuis van dit tot de gemeente
|||pda behorende dorpje.
Dttepunt van het feest heeft plaats in een
ltd ie achter het monument van Graaf
fdit opgesteld. Hierin wordt het folkloris-
Pel „Slag by Heiligerlee" door dorpsgeno-
voerd. De heer H. J. Turn van de Regio-
•roep Noord, die de regie op zich heeft ge-
„u, heeft er een nieuwe spectaculaire vorm
yli Ren, die 1100 mensen tegelijk kunnen
3, 24 en 25 mei. Er zyn reprises mogelijk
tete drie dagen van de feest week.
rmkin g begint op de 23ste mei een inter-
1 dienst in de Grote Kerk, gevolgd door
lon-concert en de première van het spel.
24ste is de grote dag, die 's morgens door
1 wordt aangekondigd. Tegen de middag
1 het nabij gelegen Midwolde een histori-
'toonstelling geopend met een interessante
welke deels afkomstig is van de krijgsge-
"ndige afdeling van de Koninklijke Land-
Daarna heeft de officiële herdenkings-
P Md plaats in de grote tent met als ere-
I Bernhard en voorts diverse Cornmis-
der Koningin, eer. klein legertje burg-
i en vele militaire autoriteiten. Hier
de heer Kloosterboer een welkomstwoord
h toricus dr. P. J. van Herwerden een
;ii ,Jden over de betekenis van de slag by
rIe*. Er is muzikale omlijsting van het ge-
^ur Jaap Maarleveld zal er verzen le-
- frhis wordt een oorkonde uitgereikt.
kir belooft de demonstratie te worden,
44ste Pantser infanteriebataljon uit
Zuidlaren zal geven, een soort slag bij Heiligerlee
in moderne uitvoering. Op de tonen van de Jan
Willem Frisokapel heeft daarna een parade plaats
door datzelfde bataljon, maar interessanter aal de
parade zyn, welke 120 Groninger ruiters in 16de
eeuwse klederdracht aan dit gebeuren vooraf la
ten gaan.
hij weifelde. De aanval werd hem trouwens ont
raden en het lag; in zyn aard om gehoor te geven
aan het advies om met onderhandelen tot een op
lossing te komen. Eerst de moord op de gevangen
genomen Egmont en Hoorne, een moord die door
de veldtocht werd verhaast, bracht Prins Willem
over alle twijfel heen, maar toen zat Alva in het
noorden al weer vast in het zadel. Het gijzelaar
schap van zyn eigen zoon, Philips Willem, was
niet genoeg om de prins te overtuigen.
Gunstig getij
In het voorjaar van 1568 was het getij gunstig om
troepen te werven. Door de vrede van Langju-
meau was de burgeroorlog ln Frankrijk tijdelijk
ten einde en er weren dus huurlingen vrij. 's Prin
sen broer, graaf Lodewijk van Nassau kreeg al
dus na aarzeling toch de opdracht om, zoals ail
aangehaald, troepen aan te werven in naam van
de „liberteyt van religie en consciëntie." Hij
deed het met voortvarendheid.
De prins gaf zijn broer op 6 april machtiging om
krijgsvolk te huren. Er werd een «onvol op twee
fronten beraamd. Hoogstraten zou ln het zuiden
aanvallen, Lodewijk in het noorden. In de stille
Het monument te
Heiligerlee.
Graaf Adolf liet in de slagy
het leven.
sterking van Van Megen via Drenthe; diens troe
pen rukten precies op in de richting waarlangs
Lodewijk terug moest. Voor Lodewijk werd de
situatie dan ook hachelijk. Hij liep de kans in
zee te worden gedreven. Bovendien had hy de
grootste moeite zyn volk tot gehoorzaamheid en
trouw te brengen. Dat lukte uiteindelijk en in
de nacht van 22 op 23 mei trok Lodewyk in alle
stilte landinwaarts, richting Wedde. Voordat
Aremberg dat in de gaten kreeg waren de
Staatsen, of zo men wil de Geuzen, al een paar
uur op weg.
Ongehinderd door een directe achtervolging, be
reikte Lodewyk in de loop van de middag het
klooster van Heiligerlee. De soldaten mochten
gaan eten en rusten en de graaf trok zich met
zijn officieren in het klooster terug voor een wei
buit aan materiaal voor Lodewijk was groot. De
Spaanse vluchtelingen hebben zich voor een deel
kunnen voegen bij het leger van Van Megen. Hoe
veel doden er gevallen zijn, is niet exact bekend.
Het getal van 1500 streelt misschien de staatse
eer en fantasie. Fruin, aan wie wy voor de be
schrijving van de slag een aantal gegevens heb
ben ontleend, noemt het getal van 400 tot 450 man,
met 1000 vluchtelingen. Aan Nederlandse zijde
zouden 40 doden zijn gevallen en 200 gewonden.
Graaf Adolf sneuvelde
Onder de Nederlandse gesneuvelden is de jonge
graaf Adolf van Nassau. Het Wilhelmus herin
nert daaraan. Zijn sneuvelen is te wytcn aan
het ongelukkige toeval, dat hij een jong en on
stuimig paard bereed, dat aan het krijgsrumoer
niet gewend was en dat niet meer te hanteren
was. Bij de schermutselingen tussen de ruiters
De initiatiefnemer van de herdenkings
feesten, de heer A. Kloosterboer.
En dan begint het feest pas goed: met tal van
spelen voor kinderen, met fotowedstrijden, bazars
en een groot lunapark. Zes lange dagen feest, met
precies in het midden een zondagse rustdag.
Vele huizen in het dorp zullen met schijnwerpers
worden verlicht en de verenigingen zorgen nog
voor vele extra-festiviteiten. Voor wie van een
feestje houdt is het de moeite waard in de agen
da te noteren: Heiligerlee 23 tot 31 mei.
week voor Pasen, dot was van 11 tot 18 april zou
Hoogstraten zien Brussel in handen te krijgen.
Maar helaas bleef dat plan niet geheim. Alva
werd gewaarschuwd en wapende zich tegen een
overvail in Brabant.
De opzet mislukte. Hoogstraten werd ziek en in
zijn plaats trok De Vil Iers met 3000 man op Roer
mond aan. Op 25 april werd hij door de heel wat
meer ervaren Spaanse aanvoerder Sancho d'Avi-
la bij Daelhem verslagen en gevangen genomen.
Lodewyk was inmiddels met een klein vendel het
Groningerland binnen gevallen en had op 24 april
de burgt van Wedde veroverd, het kasteel van
Aremberg, stadhouder van de Spaanse koning in
Groningen, die op dat moment in Brussel ver
toefde. Lodewijk huurde meer soldaten en wierf
Groningse en Friese vrijwilligers. Begin mei had
hij zoveel soldaten Duitsers, Walen, Gronin
gers en Friezen dot hy drie troepen kon sa
menstellen. Eén daarvan bleef in Wedde, de
tweede bezette Appingedam mi de derde legerde
zich dicht onder de stad Groningen.
Groningen van belang
Het bezit van die stad Groningen was voor beide
partijen van essentieel belang. Het was een om
muurde stad, die de „Ommelanden" in bedwang
hield. De bezetting, praktisch geheel uit Duitsers
bestaande, was niet al te groot. De stad. was ook
niet Spaansgezind. Ze hield bijvoorbeeld de be
noeming van een nieuwe bisschop tegen, maar
koos toch ook geen partij voor Lodewijk. De
„stadjers" hoorden van Daelhem en aarzelden.
Zo had de plaatsvervangende commandant,
Groesbeek, geen al te zware taak. En de aarze
ling maakte Lodewijk onzeker. Hij durfde Fries
land niet in te trekken (een oversteek naar Enk-
huizen heeft tot de plannen behoord) en er ging
een volle maand verloren.
Toen Alva hoorde van de inval in het noorden,
zond hy op staande voet Aremberg naar Gronin
gen. De Gelderse stadhouder, Van Megen, moest
hem gaan helpen. In Arnhem confereerden de
heren en zagen in, dat de situatie erger was dan
men in Brussel vermoedde. De beide heren vroe
gen tien vendels van een in Den Bosch gelegerd
regiment en verdei- verzochten ze de stadhouder
van Holland en Utrecht, Bossu. een goed aantal
schepen uit te rusten in Amsterdam om zo Spaan
se troepen naar Friesland te kunnen overbrengen
over de Zuiderzee. De heren hadden wat pech
met de wind, maai- op 17 mei stonden de Spaan
se scharen bij Harlingen aan land. In grote dag-
marsen ging het dwars door Friesland op de stad
Groningen aan. Op 20 mei was Aremberg in de
stad met zyn gehele macht. Er deed zich daarbij
het incident voor, dat de stad hem er niet in wil
de laten. Hy moest eerst genoegen nemen met
een legerplaats aan het Schuitendiep.
Op 21 mei trok Aremberg op naar Wittewierum.
in de richting Appingedam. waar de hoofdmacht
van Lodewijk lag. De voorhoede van de Span
jaarden raakte slaags. Lodewyk had het geluk
dat het al vrij laat was en Aremberg niet durfde
doortasten. De troepen van Lodewyk eisten nl.
eerst betaling van de achterstallige soldij en dat
bleef voor Aremberg niet geheim. Trouwens, dat
was in die dagen heel gewoon. Maar zoals ge
zegd, het was al laat.
Hachelijk
De 22ste bleef Aremberg voor Wittewierum lig
gen met als doel de terugtocht op Wedde van
Lodewyk tegen te houden. Aremberg kreeg ver-
verdiende maaltijd. De horen zaten nog aan tafel
toen een de opstandelingen toegenegen boer kwam
waarschuwen, dat het Spaanse leger in aantocht
was en al dicht was genaderd.
Aremberg was van plan als hy Lodewyk ont
moette meteen slag te leveren. Zijn troepen wa
ren, zo dacht hij, minder vermoeid dan die van
Lodewijk en niet tot muiten geneigd. De Span
jaarden hadden naar eigen idee de overwinning
in de zak en juist dat optimisme is ze duur te
slaan gekomen. Toen Aremberg de troepen van
Lodewyk in het gezicht kreeg, gingen deze door de
waarschuwing niet aan de haal, maar stonden ze
al in slagorde. Lodewijk had trouwens geen an
dere keus. Juist omdat hij niet helemaal op zijn
mannen kon vertrouwen, moest hij direct aan het
vechten slaan.
Bij de Spaanse troepen sloeg de overmoed om
in vrees; twee hele vaandels, Friezen en Olden-
burgers zonder krygservaring, gingen aan de haal
en dat voorbeeld werd gevolgd door individuele
soldatenÓe Staatse» kregen moed. Ze hadden
en dat is essentieel gebleken het terrein
mee. Lodewyk en Aremberg werden gescheiden
door veengrond vol met sloten en plassen en grep
pels die natuurlijke loopgraven vormden. Hierin
werden een paar vendels harkebusiers in een hin
derlaag gelegd. Over dat gebied moest Aremberg
aanvallen.
De weg waarlangs de Spanjaarden aanvielen was
smal en werd bewaakt door 200 ruiters onder
aanvoering van Adolf van Nassau, de derde broer
van de prins en Joo6t van Schouwenburg. Links
van die weg. achter het veen, werd het staatse
voetvolk in twee „eskaders" (vierkanten) opge
steld, het ene van ruim 40 pieken, het andere
van ruim 30. De vierkanten weer geflankeerd door
harkebusiers. De piekeniers hebben het echte werk
gedaan, de harkbussen (geweren) waren nogal
plomp.
De Spanjaarden kwamen om ongeveer zes uur uit
«en boöje te voorschijn, waar de weg door heen
liep. op de vlakte tussen Heiligerlee en Winscho
ten. Ze waren uiteindelijk vermoeider dan de
troepen van Lodewyk, die toch enige uren rust
hadden gehad. Aremberg was zo onverstandig
meteen te laten aanvallen; hy moest overigens
wel, wilde hij vóór donker om acht uur ging de
zon onder klaar zyn met de verwachte over
winning. Trouwens bij Daelhem was ook gebleken
dat doortasten voldoende was om te overwinnen.
I een werd noodlottig
De slag begon met een kanonnade van Spaanse
zijde. Maar de zes stukken geschut hadden geen
effect. Zonder bevelen af te wachten stormde het
Spaanse voetvolk op de vyand af. De veengrond
met de sloten en greppels werd de soldaten nood
lottig.
Ze konden slechts in kleine eenheden voorwaarts
en ze werden op de pieken ontvangen. In twee
uur was de zaak bekeken. De moedigste Spanjaar
den waren gesneuveld, de overigen gevlucht. Het
leger van Aremberg bestond niet meer, de krijgs-
ging het paard er met de grafelijke ruiter van
door, tot midden tussen de vijandelijke troepen.
Daar bleef het nerveuze dier steigeren en Adolf
werd afgemaakt, moedig strijdend.
De aanvoerder aan Spaanse zijde, Aremberg vond
eveneens de dood. En dat op een gruwelijke
wyze. Na de slag bleef hij nog een uur op het
slagveld ronddwalen, in wamhoop. Toen hy einde
lijk weg wilde, struikelde zijn paard bij een
sprong over een afscheiding. De dappere man,
want dat was hij zonder twijfel, werd door Lo-
dewijks mannen gegrepen, zijn harnas verhinder
de hem lopend te vluchten. „Ik ben de graaf van
Aremberg, neem my gevangen". „Dan zyt gij de
man die ik zoek", was het antwoord van een
wraakzuchtige Geus, die de weerloze legeraanvoer
der de helm van het hoofd sloeg en met tal van
slagen afmaakte. Lodewyk was meer dan nydig,
ai strafte hij de laffe dader niet.
Ridderlijke figuur
Lodewijk. de overwinnaar van Heiligerlee, wordt
ons eveneens door Fruin beschreven als een
ridderlijk en onbaatzuchtig man, innemend, vol
vrijheidsliefde en evenals zijn broer de prins ver
draagzaam in godsdienstzaken.
Hy was aan ons land overigens alleen maar door
de band met zijn broer gebonden. Lodewijk be
haalde de overwinning bij Heiligerlee. Tegen het
advies van zijn broer in begon hij daarna Gro
ningen te belegeren dat op 24 mei door Van Me
gen was bezet. Alva vond het nodig persoonlijk
in het noorden orde op zaken te stellen. Bij zyn
nadering baak Lodewijk op, trok haastig de Eems
over maar werd op 21 juli by Jemmingen inge
haald en volkomen verslagen. Hij wist persoonlijk
aan de dood te ontkomen door over de rivier te
zwemmen. De veldtocht was ten einde. De Ne
derlanders hadden één slag gewonnen in een ver
loren veldtocht.
Maar de oorlog was begonnen en leidde uitein
delijk tot de overwinning, tot de vryheid en do
zelfstandigheid. Dat was alleen pas tachtig jaar
later.
fj TIPS VOOR DESSÜ
'r GEZONDHEID
Als unu toch niet ver
van de groenteman
woont.sia dan nooit
grote hoeveelheden
"fruit tegelijk in maar
koop liever telkens een
beetje Fruit dat met
snel wordt opgegeten,
verliest door een voort
gaand gistingsproces
steeds meer van zijn
voediïTgsproces^
Als u nu toch nieuwe
sokken koopt, neem
dan die waarvoor u
geen sokophouders
nodig hebt en die ook
geen knellend elas
tiek in de boorden
hebben.Vergeet niet;
hoe meer een been
wordt af gesnoerd, des
te groter s de kans
op spataderen
