UNIEKE UITBREIDING
K.O.-LABORATORIUM
Werkbezoek minister
Dr. v. d. Berg: „Moeder
van Kamerlingh Onnes"
Natuurkunde kan na veertig
jaar wat ruimer adem halen
Toch nog
weer krap
Bijzonder werk van
onderdirecteur
Bezoeken
elders
DONDERDAG 22 JUNI 1967
iiËIDSCH DAGBLAD
PAGINA I.'
Ruim veertig jaar nadat gewezen was op de
dringende noodzaak van een uitbreiding van
het Kamerlingh Onnes Laboratorium tot het
gehele complex tussen Steenschuur, Lange-
brug, Nieuwsteeg en Zonneveldstraat is van
daag een dergelijke uitbreiding officieel in
gebruik genomen, zij het dan wat grootser en
heel wat royaler geoutilleerd dan men zich
een kleine halve eeuw geleden had kunnen
denken.
Niet alleen de verwezenlijking van de eer
ste plannen heeft aanzienlek meer tijd ge-
ergd dan aanvankelijk was voorzien, ook de
ïiteindelijke bouw op basis van plannen die
n 1960 gestalte kregen is niet zonder vertra
gingen verlopen.
De ruimte voor de huidige uitbrei-
ng kwam pas later ter beschikking
adat het Fysiologisch laboratorium,
aan de Zonneveldstraat tegen-
•r het politiebureau gevestigd was,
1958 een nieuwe behuizing had
•kregen op het AZ-terrein aai
Enige tijd heeft men nog c
Dgen, voor het Kamerlingh Onnes
aboratorium en het Instituut Lo-
J ntz voor theoretische natuurkunde
evestigd op de hoek van Lange-
ug en Zonneveldstraat) een ge-
tel nieuw complex in te richten
de Leeuwenhoek, het uitbreidings-
rrein tussen Academisch Zieken-
is en de Rijn bij Valkenburg, x
principe alle B-faculteiten worden
concentreerd. Men zag daarvan
omdat het werk niet te lang kon
jrdea onderbroken zonder schade
doen aan de wetenschappelijke
nntplaats, die Nederland zich
•iden op natuurkundig gebied had
Ijrworven. Men vreesde, dat het
erbrengen van de gehele appara-
iur naar een niieuw complex de
iperimenten wellicht enige jaren
lu onderbreken terwijl langlopende
iperimenten al geruime tijd voor
t verhuizing niet aangevat zouden
innen worden.
(Besloten werd daarom, het gehe-
cryogeen-laboratorium te handha-
uit te breiden, ook de theo-
;ische natuurkunde op de oude
geheel nieuwe behuizing te ge
en slechts „natuurkunde-II"
de Leeuwenhoek te laten gaan,
wil zeggen ook de gehle pre-
jlndidatenopleiding en alle activi-
n voor andere dan natuurkun-
studierichtingen.
[et lag in de bedoeling, dat dit
tuurkunde-II" in 1970 voltooid
zijn. De investeringsbeprkingen
•ben dit plan echter op de lange
gesphoven, waardoor twee groe-
in de huidige nieuwbouw ern-
zün gedupeerd, namelijk de
kgroep kosmische straling die al
ilge tijd gastvrijheid geniet in het
[O. laboratorium en de werkgroep
Jlecule-fysica, die onder leiding
m resp. prof. v.d. Hulst en
of. Beenakker.
Diep in de grond
l n verband met het karakter van
bebouwing in de binnenstad mocht
nieuwbouw niet hoger worden
15 meter. De architecten Schut-
en Bellaard kwamen op grond
el arvan tot een ontwerp, dat twee
nwlagen ondergronds en vier bo-
ngronds omvatte.
De ondergrondse bouw heeft nog-
wat moeilijkheden opgeleverd. Er
niet normaal worden geheid en
nékonden geen damwanden worden
slagen omdat de trillingen van
werkzaamheden de experimen-
zouden verstoren. De aannemer
[ft toen met een nieuw systeem
ixperimenteerd waarbij uiteinde
een diepe betonnen bak ontstond
1 een 85 cm dikke betonnen vloer,
e bak rust op de zandbodem,
is geruime tijd mee heengegaan
1 deze bak volkomen waterdicht
1 s. Dit heeft .ongeveer een jaar
rtraging veroorzaakt. Daarna werd
ruwbouw in zeer hoog tempo vol-
Id. Bij de afbouw traden echter
1 lieuw vertragingen op, hetgeen
teleurstellend maar niet te ver-
i Qderen was. De eisen, die aan
inrichting en afwerking gesteld
den. waren zeer hoog.
juli 1955 werd in het nieuwe
ouw de eerste ruimte in gebruik
'.omen, namelijk een werkplaats.
1966 verhuisde het Lorentz Insti-
it voor theoretische natuurkunde
't na de afbraak van het oude
ge Jaren had gehuisd in houten
akken in de tuin van het K.O.L.
gs het Steenschuur) naar de
uwe behuizing en in september
het vorige jaar trokken ook de
ite andere afdelingen naar de
uwbouw. De oplevering van ve-
onderdelen liet echter nog lang
zich wachten en is ook thans
niet geheel achter de rug. Men
id het efchter tijd worden, nu ook
teieel het gebouw in gebruik te
uen, nadat het in praktijk al zo
betrokken is.
De houten barakken waarover wij
schreven staan thans leeg. Zy zul
len echter pas verdwijnen, wanneer
een studentenroeivereniging funda
menten voor deze barakken elders
heeft aangelegd. De barakken zyn
door de welwillende medewerkingLL
van curatoren aan deze vereniging
overgedaan.
Het ligt in de bedoeling de tuin,
die zy zo veel jaren hebben ontsierd,
weer zo fraai mogelijk te restau
reren. Het was een van de mooiste
tuinen van Leiden.
Even is nog overwogen, deze tuin
te veranderen in een parkeerplaats,
maar auto's zo dicht bij het gebouw
zouden zeer hinderlyke storingen in
de gevoelige apparatuur van de na
tuurkundige experimenten veroor
zaken.
Achter (en achter-onder) de
fraaie strakke gevel vangs de Zonne
veldstraat, waarvan de lijn alleen
doorbroken wordt door een om esthe
tische redenen aangebracht balkon
langs een klein deel van de bovenste
verdieping, is de nieuwbouw in grote
hjnen als volgt ingedeeld.
In de twee kelderverdiepingen be
vinden zich de installaties voor de
verwarming, de ventilatie en de kli-
matisering, de perslucht het koelwa
tercircuit, een rywiel- en scooterstal
ling, bergruimtes voor machines en
instrumenten, enige werkplaatsen en
drie kamers met constante tempera
tuur (tot 0,1 graad nauwkeurig).
Boven de begane grond en de eer
ste verdieping, die beide vrywel alle
experimenteerkamers en werkplaat
sen bevatten en slechts enkele zit
kamer, bevinden zich op de tweede
verdieping leeskamer, de bibliotheek,
zitkamers en studiecellen. Ook be
vindt zich hier de elektronische afde
ling. Het niet-experimentele deel van
deze verdieping is zo goed mogelyk
geluidsvry gemaakt door speciale
vloerbedekking en plafondtegels. Des
ondanks zyn er door enkele nog te
verbeteren onvolkomendheden by de
bouw nog wel hinderlyke geluidsver-
schynselen, die vooral voor het werk
op deze verdieping niet getolereerd
kunnen worden.
De derde verdieping bevat voor
tweederde deel het Instituut Lorentz
voor theoretische natuurkunde, dat
thans onder leiding staat van prof.
dr. P. Mazur.
Handtekeningen
In dit Instituut Lorentz bevindt
zich onder meer een colloqnizaal
waarin enkele gedeelten zyn inge
metseld van een muur van het oude
instituut. Op die oude muur had
den de laatste vyftig jaar col-
ïmsprökers en sinds 1954 ook de
Lorentz-gasthoogleraren hun hand-
Maar wanneer men even aan deze teleur
stellingen voorbij ziet, kunnen de experi
mentele en theoretische natuurkunde zich op
deze dag van officiële in gebruikneming
slechts verheugen over wat tot stand is ge
komen: een modern complex dat door een in
grote lijn en details weldoordachte inrichting
grote mogelijkheden biedt om de internatio
nale faam van Leiden als natuurkundig cen
trum te onderstrepen en versterken, en dat
mogelijkheden biedt om de eisen van een zich
stormachtig snel ontwikkelende wetenschap
te honoreren.
tekeningen geplaatst. Men kan er de
signaturen van vrywel alle natuur
kundigen over de gehele wereld, die
de laatste halve eeuw een belang-
ryke rol gespeeld hebben waaronder
vele Nobelprijswinnaars, op terugvin
den. Met veel moeite heeft men deze
muurgedeelten gespaard en thans in
de nieuwe zaal voor het nageslacht
bewaard.
Eenzelfde heimnering aan het
oude gebouw en de grote bloeityd
van Leiden als natuurkundig cen
trum vindt men overigens terug in de
poort, die op de begane grond dwars
door de nieuwbouw loopt van Zonne
veldstraat naar binnenplaats. Daar
is op een esthetisch zeer verheugende
wyze het oude „Lorentz-poortje"
aangebracht als ingang naar een van
de delen van de nieuwbouw, waar
boven het beeldje van Lorentz prykt,
dat vervaardigd werd door mevr.
Frainzen-Heslenfeid en dat in 1935
werd onthuld boven de ingang aan
de Langebrug van het oude Instituut
Lorentz.
Royale vertrekken
De kamers van Kamerlingh Onnes
Laboratorium en Instituut Lorentz
zyn voor een deel van zeer royale
afmeting waarby vooral de grote
diepte opvalt. In tegenstelling met
die omvang zyn de aparte studiecel
ander heeft vanzelfsprekend ook tot
gevolg gehad, dat het instrumenta
rium eindeiyk royaal kon worden
uitgebreid en aangepast aan de eisen
van de tyd.
Tien miljoen
De totale kosten van het project
hebben om en naby de tien miljoen
gulden bedragen, waarby de helft i;
besteed aan de bouw zelf en de by
behorende (dure) voorzieningen als
verwarming, watervoorziening (een
eigen gestoten systeem met koelin
stallaties op het dak met het oog
op het zeer grote verbruik aan koel
water voor de zware elektromagneten)
en dergelyke uitgaven. Ruwwerg de
andere helft is besteed aan de o1
ge inrichting, inclusief de zeer 1
bare nieuwe experimentele apparatu-
Indeling
len
bv
die
proefschrift werken. In het oude la
boratorium beschikte men niet over
dergelyke werkruimten, die toch zeer
nodig zyn ook voor buitenlandse gas
ten, die enige tyd in het laboritorium
werken en niet een eigen gewone ka
mer ter beschikking hebben.
Door de ruime inrichting van de
nieuwbouw hebben thans alle weten -
schappeiyke medewerkers (ongeveer
150 van het K.O. Lab. en 14 van het
Instituut Lorentz de beschikking over
adequate werkruimten. Dit in tegen
stelling tot het oude laboratorium,
waar wetenschappelyke medewerkers
dikwyis met zes man in een vertrek
samenhokten dat voor twee man al
niet ruim was, en waar zij vaak bij
gebrek aan een eigen bureau met
een plank op de knieën moesten stu
deren en schryven.
De experimenteerruimte is door
het tot stand komen van de nieuw
bouw ongeveer verdubbeld, de stu
dievertrekken zyn veel royaler en
groter in aantal geworden en de
werkruimten van het Instituut Lo
rentz zyn verveelvoudigd.
Heer mogelijkheden
Dank zy de nieuwe experimen
teerruimten kunnen allerlei werk
zaamheden efficiënter worden ver
richt, experimenten sneller worden
opgezet en uitgevoerd en bovendien
experimenten ter hand genomen
worden, die by gebrek aan ruimte
s te lang zyn uitgesteld. Een en
Flexibel
De bouw is zo uitgevoerd dat de
indelig van het gebouw zeer flex
ibel is. De binnenmuren zyn geen
draagmuren en kunnen naar behoe
ven worden gesloopt en elders opge
trokken. Dit is vooral van belang om
dat men thans nog niet kan voor
zien welke ruimtelyke eisen toekom
stige experimenten op het snel ver
anderende terrein van de natuur
kunde zullen stellen. Ook met de
aanleg van het leidingnet is met deze
flexibilitait rekening gehouden,
aarover elders meer.
De nieuwbouw is vandaag door mi
nister Veringa van Onderwys en We
tenschappen in gebruik genomen ty-
dens een werkbezoek, dat de minis
ter de gehele dag aan de Leidse Uni
versiteit heeft gebracht.
De opening zal door het personeel
in de instituten vry dagavond met
n grandioos feest in het labora
torium worden gevierd, waarby het
Nieuw Leids Studentencabaret en
enige bands voor nogal wat onweten
schappelijke trammelant door het
gehele gebouw zullen zorgen.
Hedenochtend arriveerde mi
nister prof. dr. G. H. Veringa van
Onderwijs en Wetenschappen by
het Academiegebouw aan het Ra
penburg. Daarmee begon het
werkbezoek van de minister aan
de oudste Nederlandse Universi
teit, dat de gehele dag zou duren
en hedenmiddag eindigde met de
opening van de nieuwbouw van
het Kamerlingh Onnes Laborato
rium. Op het werkbezoek komen
wij morgen nader terug. Op de
foto van links naar rechts prof.
Muntendam, de heer van
het ministerie, minister Veringa
de secretaris van de Universi
teit mr. Hofstee.
(Foto LD/Holvast)
Afscheid van
schoolhoofd
In verband met het afscheid van
de heer J. Fluyt, hoofd van de Jan
Ligthartsohool in Leiden houdt de
oudercommissie op dinsdag 27 juni
een buitengewone ouderavond in het
gymnastieklokaal van de school aan
de Damlaan. De heer Fluyt gaat we
gens het bereiken van de pensioenge-
rechtige leeftyd de school verlaten.
Dr. G. J. van den Berg kan beschouwd worden als de moeder
van Kamerlingh Onnes. Deze ogenschijnlijk bizarre biologica
is in het figuurlijke vlak echter niet zo onwaarschijnlijk als zij
op het eerste gezicht lijkt. Dr. van den Berg, eerst conservator
doch nu al geruime tijd onderdirecteur van het Kamerlingh On
nes Laboratorium, heeft met hart en ziel en bovendien verstand
en energie zijn krachten aan de nieuwbouw gegeven zoals al
leen een moeder voor haar gezin dit pleegt te doen. Mede dank
zij zijn zorgen is het nieuwe Kamerlingh Onnes Laboratorium
wat inrichting betreft een juweeltje geworden, dat zijn weerga
nauwelijks ergens vindt.
Het Kamerlingh Onnes Laborato
rium beschikt niet over een be-
dryfsingenieur, die de technische
aspecten van een gecompliceerd in
stituut als dit geheel overziet, er de
zorg voor draagt en op grond daar
van ook als centraal technisch me
dewerker by het ontwerp en de uit
voering van nieuwbouwplannen had
kunnen optreden. De directeur van
het laboratorium prof. dr. C. J. Gor
ter. die zelf niet deze overigens
merkwaardige lacune met de be
trekking tot de bouw kon opvullen,
verzocht dr. Van den Berg zich in
tensief met de bouwplannen te be
moeien. Hy heeft dit heel wat in
tensiever en met meer succes ge
daan, dan aanvankelijk van hem ver
wacht werd.
Veel denkbeelden heeft dr. Van
den Berg opgedaan tydens bezoeken
(in 1957, 1960 en 1964) aan lab. In
de Ver. Staten (zoals van General
Electric en Bell Telephone) en ook
in Nederlandse researchcentra (het
laboratorium voor massa-spectogra-
fie, de Groningse Universiteit en
Philips-Eindhoven) maar ook zeer
veel eigen denkbeelden zyn ver
werkt in de doeltreffende technische
outillage van het laboratorium.
Uniform
Door vrywel het gehele nieuwe
complex zyn uniforme voorzieningen
getroffen voor vele zaken zoals wis
selstroom en gelijkstroom in ver
schillende fasen en van uiteenlopen
de sterkten, persluchtvoorzieningen,
en leidingen voor vloeibaar helium,
waterstof en zuurstof. Dank zy een
ingenieus uitgedacht eenheidssysteem
in de afmetingen van vertrekken
konden ook de aftapmogelijkheden
voor al die voorzieningen op een
heidsafstanden van elkaar worden
aangebracht. Dit geschiedde deels
in de vloer, waar in alle experimen-
teervertrekken aansluitingen aan
gebracht kunne worden naar
kabels die door uitgespaarde goten
tussen zolderingen en vloeren ge
trokken kunnen worden. Op deze
wyze kunnen proefopstellingen wor
den gemaakt zonder noemenswaard
rekening te hoeven houden met aan-
sluitingsmogeiykheden: die zyn er
overal voor alles en zonder dat lei
dingen of buizen over de grond ge
legd hoeven te worden die het werk
hinderen, schade kunnen veroorzaken
en de veiligheid niet ten goede ko-
Zo zyn er duizend en een handige
snufjes toegepast, waarvoor de denk
beelden grotendeels door dr. Van
den Berg zijn ontwikkeld. Het nieu
we Kamerlingh Onnes Laboratorium
kan daardoor glansryk een vergely-
king met ander instituten, ook mo-
derne zoals de laboratoria van het
J reactorcentrum in Petten door-,
staan. Dr. v. d Berg vond bij
dit alles een grote steun van dr. Z.
Dokoupil.
Tot in details
intensieve luchtverversings- en koe-
lingsinstallaties die lucht vanuit de
kelder via schachten tussen gangen
en vertrekken vrywel overal kunnen
afleveren) de bouw exra duur ge
maakt, maar dit zyn voorzieningen
die mettertyd door efficiënter werk
kostenbesparend zullen werken en
de resultaten van het onderzoek ten
goede zullen komen. Hierdoor is de
bouw ook wel wat moeizamer ver
lopen dan aanvankelyk was ver
wacht, maar in de architect Schutte
die oog heeft voor kleinigheden en 'n
voorstander is van perfect werk tot
in de details, vond dr. Van den
Berg iemand waarmee te werken
viel om ook zyn technische voorzie
ningen te krygen zoals hy ze heb
ben wilde. Natuuriyk niet allemaal,
maar toch wel grotendeels.
Universitaire
benoemingen
By onderscheiden besluiten van
curatoren der Leidse Universiteit
zyn benoemd: drs. H. J. M. van Beek
tot wetenschappelyk medewerker in
tydeiyke dienst by de Natuurkunde;
drs. R. T. J. Buve, tot wetenschap
pelyk medewerker le klasse in vaste
dienst by de Culturele Antropologie;
dr. H. J. V. H. Geise, tot weten
schappelyk medewerker le klasse in
vaste dienst by de Organische Che
mie; drs. R- H. C. Janssen, tot we
tenschappelyk ambtenaar le klasse
in vaste dienst by de Conflictpsy-
chologie; drs. A. H. Nauta, tot we
tenschappelyk medewerker in tyde-
lyke dienst by de faculteit der Let
teren; ir. H. van Ormondt, tot we
tenschappelyk medewerker in tsde-
Ujke dienst by de Fysiologische Schei»
kunde; mevr. dr. H. A. Pels-Kluyver,
tot wetenschappelyk hoofdambte
naar in tydelyke dienst by de Ster-
rekunde; A. P. Roodvoets, arts, tot
wetenschappelyk medewerker le klas
se in tijdeiyke dienst by de Werk
groep Nierziekten; drs. G. H. Schok
ker, tot wetenschappelijk medewer
ker le klasse in vaste dienst by d®
faculteit der Letteren.
Mulo-examens
In Leiden zyn geslaagd voor hel
mulo-diploma A de dames H. d®
Roos, Leiden; J. P. A. Rodenburg,
Oegstgeest; J. Ruhaak, Lelden; IJ.
M. Slot, Oegstgeest; S. A. de Jong,
Leiderdorp; A, H. E. Poots, A. Mie-
remet, Leiden; M. A. Groeneveld, A.
Hogewaning, L. M. J. v. d. Mey,
Rynsburg; C. Domburg, Bodegraven j
J. V. Goedhart, aA. Haasnoot, M.
Hoek, Ka/fcwyk; *W. J. van Beveren.
Zoeterwoude; *W. C. van Beveren,
M. R. Gussekloo, *D. C. Kerkman,
Voorschoten; A, J. Veerman, Bode
graven; M. Taat, T. A. Zeyistra,
Katwyk; J. van der Tuyn, Leiden;
•M. J. F. Stakdyk, Roelofarendsveen;
•H. E. van Reyn, *B. Roest, Leider
dorp; *J. L. W. Rasser, Zoeterwoude;
•L. M. va<n Rooyen, Zoeterwoude;
♦A. D. Kuyt, *M. L. Noort, Katwyk
aan Zee; *A. van Delft, Wassenaar;
•J. Oskam, "A. H. Reygers, *C. E.
Timmers, Voorschoten; *J. J. Siera,
Hazerswoude*S. J. van Wijck, Lei
derdorp en de heren K. M. Wind-
horst, Bodegraven; F. P. E. Verlin
den, J. P. Zuyderduyn, Katwyk; R.
Tameling, Valkenburg (ZH.)G. C.
H. Koot, H. C. van der Zwan, J. R.
van den Haak, Noordwyk; *G. J.
Pol, Voorschoten; *N. de Vogel, Lei
derdorp; P. L. de Ruyter, Zoeter
woude; R. C. Visser, Leiden; J. W.
Remmé, Oegstgeest; M. Langezaal,
Leiden; W. Kooyman, J. E. Baten
burg, OegstgeestM. J. H. Mulder,
P. V. Santé, J. W. Neuteboom, Lei
den A. E. v. Egdam, J. v. d. Giesen,
Bodegraven; *A. Jonker, Katwykj
•A. van Duyvenbode, *J. Jonker,
*J. v. d. Plas, Katwyk aan Zee;
H. Anker, Zoeterwoude; H. van Uriel,
Leiderdorp; W. Glimmerveen, Voor
schoten Voor het B-diploma is ge
slaagd de heer E. L. C. Wol ter s,
Leiden.
Met behaalden tevens het mid
denstandsdiploma.
zyn werk by de voorbereiding
en de uitvoering van de bouw heb
ben hem tot centrale figuur in dit
project gemaakt, en daardoor tot de
.moeder" waartoe iedereen in dit
grote gezin zich wendde als er wat
mis dreigde te gaan.
En
nu
Inmiddels heeft dr. Van den Berg
ook zyn wetenschappelyke werk,
vooral voor de werkgroep metalen,
nog kunnen voortzetten. Hy hoopt
dit nu weer ten volle te kunnen her
vatten maar ook het oude gebouw
moet nu nieuw ingericht waarby min
stens even moeilijke problemen zul
len moeten worden overwonnen. En
als er dan eenmaal een goede mot
der is
