taaLgeBRuiken en -qeBneken
Kruiswoordraadsel
ansr
ftl
3
Kom er ACHT-er
Lidwoorden
op drift
11
ft
ft
ft
M
ft
ft
ft
ft
ft
ft
ft ft
m
ft
ft
ft
m
ft
ft
ft
m
ft
ft
ft
10plossing van
Horige opgave
1 ZATERDAG 11 MAART 1967 LEIDSCH DAGBLAD L.D.-EXTRA 5
T T AAK wordt me gevraagd: „Is het nu „de"
8/ of „het aanrecht", „de" of „het schort",
V „de" of „het haar" (het laatste niet als
verzamelnaam, maar voor één exemplaar)?" Men
hoort heide vormen naast elkaar gebruiken en
weet dan dikwijls niet wat men ermee aan moet.
Ik zou zeggen: men hóéft er niets mee aan; het
best kan men zich in dit opzicht laten leiden door
zijn spontane taalgevoel. Evenals andere elementen
van een taalsysteem, komen de lidwoorden soms
bi beweging: ze evolueren van „de" naar „het" of
omgekeerd, en in een overgangsfase kunnen er dan
wel eens twee vormen naast elkaar voorkomen.
Dat is geen kwestie van „goed" of „fout"; we stel
len eenvoudig op een bepaald moment een taalfeit
vast, waarbij al of niet geografische of milieuver-
schillen in het geding kunnen worden gebracht.
Zo'n beweging begint natuurlijk in de gesproken
taal en dringt vandaar (meestal langzaam) in de
geschreven taal door. „Het schort" is intussen door
„de" woordenboeken erkend als gelijkwaardige
partner van „de schort", en hetzelfde geldt voor
„het aanrecht" naast „de aanrecht" en voor „het
haar" naast „de haar". Voor mijn gevoel is „het
haar" in de bedoelde betekenis overigens een ty
pisch midden-Nederlandse aangelegenheid, al trof
ik het onlangs aan bij Carmiggelt, een onverdachte
„westerling". Wat „onze" (c.q. „ons") aanrecht be
treft: zelf westerlingspreek en schrijf ik hier
pertinent „de", wat m.i. ook het meest voor de hand
ligt, gezien het ontstaan van „de-het aanrecht" uit
„de aanrechtbank"Ik moet echter erkennen dat
„het aanrecht" juist in het westen sterk veld wint,
vooral in de geschreven taal, met name in die van
de Hollandse journalist.
Om even in de keuken te blijven: nog niet door
„de" woordenboeken erkend, maar niettemin reeds
lang realiteit, is „de deksel" naast „het deksel", in
zonderheid in Holland. Heeft men hier (onbewust)
gegrepen naar een middel ter onderscheiding van
„de deksel" als keukengerei en „het deksel" dat in
tuinbouwstreken wordt gebruikt om jong zaaisel of
pootsel tegen weersinvloeden te beschermen?
"W" 7" er schil in taalkring schijnt ook in dit op-
zicht inderdaad wel een rol te spelen; zo
Y krijg ik wel eens de indruk dat er in di
verse vaktalen „het-tendensen" bestaan,
waarmee de ingewijdeneen zekere vertrouwd
heid met het object in kwestie demonstreren. Be
kend zijn „het haas" van de jager en „het fabriek"
van de arbeider, in welk laatste geval er overigens
ook wel een volkstaalinvloed zou kunnen meespe
len. Op bouwkundige ontwerpen kan men meer
malen „het dorpel" aantreffen en in „waterbou
werstaai" heb ik vaak „het damwand" beluisterd,
ook bij mensen die in hun dagelijkse doen van „de
wand" spreken, als ze het tenminste niet eenvoudig
over „de muur" hebben. „De" woordenboeken re
gistreren dit gebruik overigens evenmin als het,
vooral in Noord-Holland nogal eens voorkomende
„de grind(t)" naast „het grind(t)" of het wel in
zonderheid Utrechtse, maar ook wel elders spe
ciaal in volkstaal te beluisteren „het wijk" naast
„de wijk" of „het school" naast „de school".
~W~ ~W et is hier niet de plaats om op dit alles zeer
diep in te gaan, maar men ziet: dergelijke
B m problemen hebben vele facetten en het
vergt heel wat onderzoek naar de ge
bruiksfrequentie van zulke vormen in de alge
meen-beschaafde omgangstaal, voor men ze kan
„sanctioneren" door middel van het woordenboek.
Wat nog geen reden is om de realiteit van duide
lijke verschuivingen en „paarvormingen" intussen
te ontkennen of het gebruik daarvan ervan te
schuwen. Het woordenboek immers, dat voor elke
nieuwe druk een documentatie-arbeid van jaren
vraagt, loopt onvermijdelijk wel eens achter ten
aanzien van de jongste ontwikkelingen in het taal
gebruik. JAPIN.
oude Hof van Hil-
legom. Dorpelingen
schreeuwen van angst en
haasten zich met leren em
mertjes naar de plaats van
het onheil. Door de donkere
nacht rennen enkele kwalijke
figuren weg van het laaiende
huis van Jan van Rietveld, de
procureur-generaal van Hol
land. Het oude huis dat al uit
de eerste jaren van de vijf
tiende eeuw moet stammen,
was een prooi der vlammen
geworden.
r
2
3
9
5
IMl
8—
9
Éi
Ï2
16
1_ r
19
20
22
23
2S
26
27~
29
301
31
32
35
36
37
38
<i3
39
i
9Ö~
92
V
/N
99
96
68~~
51 |52
53
TT
55
56
57
58~
59~
ST?
6Ï~
65
5T
66 67 1
g&sra
KéSZSS
68
T
L.
70
71
ft _lft
72
73
"79~
Kom er ACHT-er
1. fototoestel
2. ketting van vrouw
3. hoed hotelbediende
4. lampje op nachtkastje
5. asbak
6. mond van vrouw
7. franje meer aan kleedje
8. maan op schilderij.
HORIZONTAAL:
Oplossingen onder het motto 70, Leiden en aan de heer D. N. F.
roordraadsel" dienen voor Kiehl, Antillenstraat 184, Leiden,
roensdag as. te 9 uur vm. in het De prijzen worden de
hi bezit te zijn van de redactie, Witte toegezonden.
>u Singel 1, Leiden.
Onder de oplossingen stellen wij
1 een eerste prijs van f. 5.— en twee
^prijzen van f 2.50 beschikbaar waar
alleen abonnees kunnen me
dedingen.
De eerste prijs van f.5.werd
toegekend aan de heer M. v. Hems-
bergen, De Ruyterstraat 67, Noord-
Jwijk; de twee prijzen van f. 2.50
„aan de heer J. Filippo, Hooigracht
Kunt u de acht afwijkingen ln de belde bovenstaande tekeningen
I vinden? De Juiste oplossing vindt u elders in dit nummer.
wapenstilstand
het' verschijnen op een verga
dering
bier
zangstuk.
afhangende punt van iets
bedrag
groot ongeluk
lang smal stuk hout
mannelijk dier
grote zeevogel
bij voortduring
ten bedrage van
aan de staat behorende
vlaktemaat
slagvaardig
voorwerp om iets in mee te
dragen
om reden dat
elasticiteit
Rijks Kweekschool
muzieknoot
snelle trekkende beweging
zuidvrucht
voorzetsel
titel
badplaats in West-Duitsland
klap
getijde
deel van heb lichaam
watt-uur
schuldeiser
politieke richting
Alg. Transp. Ondern.
meisjesnaam
priester van Silo
een zekere
boomvrucht
schijn
stap
buitengewoon lid
groengekleurde
dichterbij
ongezonde gewoonte
VERTICAAL:
1. mengsel van meel, melk, enz.
2. veroorzaakt rugpijn
3. inlichting voor ingewijde
4. reeds
5. Nederlandse Spoorwegen
7. bloedverwant
8. Kreuzer
9. nakroost
10. hemellichaam
11. gat in biervat
13. muzieknoot
16. dief
17. kaartspel
18. Turkse tarwe
20. zij zijn geen Christenen
22. echtheidswaarborg voor boter
23. voorzetsel
25. opbergruimte
26. kerktorenmuziek
29. mannelijk insekt
30. houten bakje of drinkschaal
31. badplaats in West-Duitsland
37. bewijs van liefde
38. gelijkheid van klank in verzer
43. iemand die de wacht houdt
44. enzovoort
45. streling
47. door middel van
49. te paard (zittend)
51. lucht in de longen
52. spreekgeluid
56. riviertje in Friesland
57. lengtemaat
60. delen van het hoofd
63. eer bewijzen
65. groente
67. uitgeput
68. gesloten
70. hetzelfde
71. lidwoord
72. Japans bordspel
73. geloofsovertuiging
De schade was gelukkig niet on
herstelbaar. Na niet al te lange
tijd kon het huis, dat ln 1412 was
gebouwd, door het geslacht Riet
veld worden herbouwd. In 1903
werd het in gebruik genomen als
gemeentehuis voor Hillegom.
Hoe was het echter mogelijk, dat
ln 1481 het dorp in het nachtelijk
uur werd opgeschrikt door luidende
brandklokken?
Niet lang daarvóór had Jan van
Rietveld het banvonnis uitgespro
ken over enkele lieden die de om
geving van Hillegom onveilig
maakten en de bewoners veel over
last bezorgden. Zij moesten buiten
het gewest blijven, anders zouden
zij zwaar worden gestraft. Dit von
nis werd door enkele van de veroor-
Op een kwade dag dreigde hft
met deze broodwinning echter mis
te gaan. Het duingebied werd ge
teisterd door grote groepen konij
nen die de gewassen stuk knaag
den en de jonge plantjes uitgroe
ven. De boeren wilden nu naarstig
jacht gaan maken op deze wande
lende kerstpakketten, maar ande
ren, onder wie bezitters van jacht
gebieden, waren hier fel tegen.
Door deze controverse kon er aan
de konijnenplaag weinig gedaan
worden en enkele eeuwen zaten de
inwoners van Hillegom met de ge
volgen.
deelden niet op prijs gesteld. Zij
besloten wraak te nemen op de pro
cureur-generaal en in het nachte
lijk duister staken zij zyn trotse
huis in brand
De Hollandse graaf toonde ech
ter zijn waardering voor het werk
van Jan van Rietveld en schonk
aan zijn trouwe rechtsdiena&r een
uitgestrekt duingebied onder Hille
gom, waaruit hij een aanzienlijke
som per jaar kon verkrijgen. Het
oude spreekwoord ging ook hier op:
in de brand uit de brand.
Toch was dit stuk duingebied dat
zo werd weggeschonken, echt geen
zorgeloos bezit. Immers, de bewo
ners van Hillegom hielden zich in
deze jaren voornamelijk bezig met
de teelt van fruit en asperges. Dit
bleek hen zo goed af te gaan dat
de stad Amsterdam, die voor zijn
rijke kooplieden wel enkele specia
liteiten kon gebruiken, aan de Hil-
legomse tuinders een vaste plaats
op de markt afstond.
Zo is bekend, dat in 1518
de raeesterknapen van Holland, de
assistenten van de opperhoutvester
die woonde op het jachtslot Teylin-
gen, opdracht kregen zoveel moge
lijk konijnen te vernietigen. De
beesten bleken zich in deze tijd
voornamelijk op te houden in het
Hillegommerbos. In 1608 was de
toestand nauwelijks beter gewor
den. De boeren kregen toestemming
om de sloten langs hun velden van
steile kanten te voorzien om de ko
nijnen de entree te bemoeilijken.
Op andere momenten weer werd
het de bezitters van honden verbo
den hun dieren anders dan met
een blok romd hun kop te laten
rondlopen en moesten de boeren de
rechte kanten van him sloten af
schuinen, daar anders de konijnen
zouden kunnen verdrinken! We
lezen dan ook, dat in 1722 de Jacht
op konijnen voor de heer van Hil
legom een aanzienlijke bron van
inkomsten wasl
HlLLE Gr OM
In ditzelfde Jaar werd Hillegom
verkochtTot het jaar 1722 na
melijk had het deel uitgemaakt
van de oude grafelijke bezittingen
die later aan de staten van Holland
vervielen De rijke Amsterdamse
burgemeester en stadsraad mr. Jan
Six kocht de heerlijkheid van de
staten van Holland voor de prijs
van welgeteld 18.500 gulden!
Ook het oude Hof van Hillegom
ging enkele jaren later over aan
het geslacht Six, nadat de heren
van Sypestein er lange tijd hadden
gewoond.
Niet alleen konijnen en op wraak
beluste bannelingen maakten het
dorp Hillegom onveilig. In onze va
derlandse geschiedenis nemen onze
oude bondgenoten de Spanjaarden
een belangrijke plaats in, zij het
dan ook dat zij pas naam maakten
als onze vijanden! In 1575 bezoch
ten zij ook Hillegom en de 29ste
oktober van dat jaar moet voor vele
voorvaderen een zwarte dag zijn
geweest. Vooral de kerk, die vroeger
bijzonder fraai moet zijn geweest
en vóór de hervorming was toege
wijd aan de heilige Martinus, moest
het ontgelden. Van het oude bede
huis bleven slechts enkele stukken
overeind staan. In 1606 werd het
koor weer opgebouwd en werd ook
de toren weer voorzien van zyn
aardige vierhoekige spits. Hoe het
gebouw er in die dagen heeft uit
gezien, toont de prent die uit de
eerste jaren van de zeventiende
eeuw dateert. In de zo provisorisch
herstelde kerk werden de diensten
gehouden voor de hervormde ge
meente, die sinds 1607 werd be
diend door de predikant Egbert Jo-
han Verhoeven.
De naam Hillegom komen we
voor het eerst tegen in 1366 als de
nadere aanduiding van heer Jan,
die tot 27ste abt van het beroemde
klooster in Egmond wordt gekozen.
Een verklaring van de naam wordt
niet gevonden, zij het dan ook dat
de aanduiding hille' algemeen ge
bruikelijk is voor heuvelachtig ter
rein, wat in de duinstreek nu ook
niet direct bevreemding mag wek
ken.
De heren van Hillegom, en met
name het geslacht Six, hebben aan
het dorp diverse goede diensten be-
tSoj
wezen. Zo is door hun toedoen de
Leidse Trekvaart verbreed en ge
schikt gemaakt voor het drukker
wordende verkeer per trekschuit en
zijn grote duinpartijen afgegraven
en herschapen in goed bouwland.
In het dorp hebben de heren van
Hillegom in de Jaren 1740 en 1741
op het plein ln het centrum een
diepe put laten graven, waar
uit ieder helder duinwater kon put
ten.
Rond Hillegom trof men vroeger
veel buitenplaatsen aan, waarvan
de naam Treslong ieder nog wel
het bekendst ln de oren zal klinken.
Het oude huis dat rond 1550 door
de beroemde admiraal Blois van
Treslong is gebouwd, is echter een
aantal Jaren geleden helemaal ver
dwenen. Op deze plaats vinden we
tegenwoordig de bollenbeurg.
Het enige huis dat aan groter
tijden herinnert is het Hof van
Hillegom, dat rond 1870 werd ge
restaureerd en sinds 1903 als raad
huis in gebruik is
E. JANSON
