LOF
DER
ZEEVAART
f?
Zeekaarten tonen
Europa's maritieme
avontui en
Waarde collectie
werd geschat op
ruim twee miljoen
r 9
LEIDSCH DAGBLAD
COLLECTIE DR. ENGELBRECHT
GEEXPOSEERD IN MARITIEM
MUSEUM „PRINS HENDRIK"
Michael Tramezinl
kopieerde in 1558 de
kaart van Nederland
van Jacob van Deven
ter. De gravure is met
de hand gekleurd.
Vermetele avonturiers van
het oude Europa hebben de
witte plekken van de wereld
kaart steeds kleiner en
schaarser gemaakt. Hun ont
dekkingen werden begeleid
door zeeslagen, piraterij,
knechting, ziekte en dood. De
maritieme geschiedenis van de
Lage Landen, Spanje, Portugal,
Italië en Albion is bloedrood
gekleurd.
Dit aspect van de zeilvaart, drie
a vier eeuwen geleden, is terug te
vinden Ln de schat van dr. Willem
Anton Engelbrecht, om juister te
zijn, van de gemeente Rotterdam,
die de unieke collectie zeekaarten,
boeken, atlassen, prenten en
scheepsmodellen na het overlijden
van de verzamelaar kocht en over
droeg aan het maritiem museum
Prins Hendrik. Daar is nu eender
de deel van de collectie als „Lof
oer Zeevaart" tentoongesteld voor
het publiek, dat soms met bewon
dering of afgrijzen kennis neemt
van des koopvaarders stiel in de
zestiende eeuw. Gewend aan mo
derne navigatiemiddelen als giro
kompassen, radars, sonars en ra
dio's moeten de koopvaardij- en
marinemensen wel respect hebben
voor de moed van hun vroegere
collega's. Toen namelijk voeren ze
om de zuid met een kaart waarop
Australië tot Vuurland kwam en
Amerika nauwelijks bestond. Toch
kwamen ze er en ze keerden
terug met buit, specerijen en
scheurbuik. Maar ook met een
massa gegevens over de reis en de
landen, die zij hadden ontdekt.
Hoewel de produktie van zee
kaarten in Nederland groot was,
hebben we er slechts weinig van
gehouden. De Amerikanen zagen
nl. eerder het belang van de 17e-
eeuwse reisbeschrijvingen en kaar
ten. De eerste Nederlander die een
geïllustreerde verzameling reisbe-
Sumptibus Cornelii dc Iudsis, i
5 9 4-
schrijvingen aanlegde was Frederik
Muller. Hij begon ongeveer een
eeuw geleden.
De hele verzameling ging echter
na verloop van tijd naar Engeland.
Via de Britse antiquair Henry Ste
vens kwam de verzamelaar Henry
Huth in het bezit van de boeken
en kaarten. In 1911 kwam een deel
van deze verzameling echter weer
in Nederlandse handen, in handen
van W. A. Engelbrecht, die na
vijf jaar verzamelen deze aankoop
bet hoogtepunt van zijn collectie
noemde. Het eerste stuk, Linscho-
tens Itimerario, kocht hi>j in 1906.
Engelbrecht (later dr.
heeft voor zijn verzameling niet
meer dan 5 6 ton betaald. Vlak
voor zijn dood werd de waarde van
Titelpagina van „Theoria et
Praxis Quadrantis Geometrici" van
Levinus Hulsius. Neurenberg 1594.
de negenhonderd stukken geraamd
op 2,2 miljoen. De gemeente Rot
terdam, die volgens een testamen
taire beschikking van dr. Engel
brecht het recht van eerste aan
koop had (met twintig procent
korting) betaalde er 1,8 miljoen
gplden voor. Amerikaanse verza
melaars hadden er ongezien mil
joenen dollars voor geboden.
Het oudste stuk uit de collectie
van de .Mercator Sapiens", zoals
mensen als dr. Engelbrecht wor
den genoemd, is een werk van Pto-
lemaeus, de grote klassieke autori
teit op oüt göbied.
De 16e-eeuwse cartografen bouw
den ijverig voort op Ptolemaeus. Zo-
O Gegraveerde wereldkaart in twee halfronden op
dubbel hartvormige projectie door Gerard Mercator
(1538). De kaart is in 1550 nagedrukt door de Ro
mein Antonio Salamanca.
-
wel Gastaldis (1548), Mercators
(1548) als een Straatsburgse editie
(1513) hebben duidelijke karakter
kenmerken van Ptolemaeus' kaar
ten. O.p een heleboel 16e- en 17e-
eeuwse kaarten staat trouwens het
portret van Ptolemaeus.
Uiteraard zitten er in de collec
tie van Engelbrecht veel Mercators
en Blaeu's. De kaartmakerlj (in
die dagen een zeer lucratief, dus
bloeiend ambacht) vond, wat de
zuidelijke en noordelijke Nederlan
den betreft, in deze twee figuren
zijn hoogtepunt.
De loopbaan van Blaeu als car
tograaf en zeevaartkundige is in
de collectie van dr. Engelbrecht
goed te volgen. Met nadruk zij ge
noemd de zeemansatlas „Licht der
Zeevaart". Engelbrecht bemachtig
de een (uiterst zeldzame) eerste
druik van 1608. De curiositeit van
de atlas wordt gesublimeerd door
een aan de zeevarenden opgedra
gen gedicht van.Joost van den
Vonoel.
Het werk van vader Willem
Jansz. en zoon dr. Joan Blaeu be
reikte het hoogtepunt in de even
eens geëxposeerde „Grooten Atlas,
oft Werelt-Besohrijving, in welcke
't Aerdrijck, De Zee, en Hemel,
wort vertoont en beschreven". De
uitgave van deze uit negen delen
(in perkament gebonden) bestaan
de atlas vond plaats in de iaren
1664—1665.
De meeste zeekaarten uit Engel-
brechts verzameling zijn overdadig
versierd met cartouches en voor
stellingen van wat de zeelui in den
vreemde hadden gezien. Vliegende
vissen bij voorbeeld, en walvissen
met twee achterover spuitende fon
teinen, Indianen en negers, ten
minste die moet het voorstellen, en
oerwouden met negerhutten moes
ten de collega's ontdekkingsreizi
gers en koopvaarders voorbereiden
op wat zij er zouden tegenkomen.
De reisbeschrijvingen, boekjes
waarin aanvankelijk zeer geroman
tiseerde vertellingen werden ge
daan later wenden ze wat zake
lijker, maar noig steeds kostelijk
„hot news" werden vaak nog
hetzelfde jaar vertaald in het
Frans, Engels, Spaans en Latijn
(de toenmalige handelstaal).
De cartografen verbeterden aan
de hand van die gegevens hun
kaarten en de hoogmogende
heren van de Verenigde Oost-Indi
sche Compagnie stopten de hele
zaak in een kluis.
Overigens beschouwde niet al
leen Nederland zijn kaarten als ge
heime documenten. De Portugezen
deden dat ook en creëerden een
produkt. dat nu onder nummer 1
op de expositie in het maritiem mu
seum (tot 15 maart) wordt getoond.
Heit zijn acht perkamenten manu-
scrlptkaarten, gekleurd in onder
meer rood en groen, met goud op
gehoogd.
De Amsterdamse drukker Corne
lls Claesz, had in 1592 in opdracht
van mr. Peeter Plancius 25 van de
ze geheime kaarten van de Portu
gese geograaf Bartholomeus Laso
gekocht. De acht, die zich nu ln
Rotterdam bevinden worden als uni
ca beschouwd. En het zijn voor
de I®ek de interessantste exem
plaren uit de verzameling maritie
me geschiedenis, die alleen ln su
perlatieven op waarde kan worden
getaxeerd.
„Beschrijvinghe der Zeecusten van Engelandt tus
sen Pleymouth en Porthlandt". De met de hand ge
kleurde gravure komt uit de „Spieghel der Zeevaerdt"
van Lucas Jansz. Waghenaer (1584).
Titelblad van Tho.
mas Hood ,,'t Ge-
bruijck van de zee-
Wereldkaart (rechts) met de reizen van Francis Drake en
Cavendish. Jodocus Hondius, 1590.
Model van een statenjachtje uit de 18e eeuw.
j'
