Analyse van een dodelijk kat en muisspel
DE SLAG
IN DE JAVAZEE
lommandant 'Kortenaeroverste Kroese:
sJYlijn vrouw gooide voor ons de tros los!
WeetaeffMfbffTage Leidsch Dagblad
wv - ft ".i'iM
De Blitzkrieg, waarmee Hitler
1939 en 1940 een groot deel van
uropa onderwierp, vond! een
jndant in de snelle verovering
in Zuidoost-Azië eind 1941-begin
142 door Japan. Thans, na 25
r, achterhaalden de historici
de archieven van beide partij-
de ware toedracht van de ge-
ïurtemssen die een dramatisch
ieptepunt vonden in de slag in
Javazee. Daar werd een wan-
>pige poging van de geallieerde
m de Japanse transport-
diepen, op weg naar Java, aan
vallen, door een Japanse over-
acht verijdeld. De volgende dag
ndden de Japanners op Java;
ra week later was het pleit be-
ecbt. In 3 maanden tijd ea met
inimale verliezen, had Japan de
ti'lippijnen, Hongkong, Mailakka
Nederlandsoh Oost-Indië ver-
erd.
Evenals Hitler in Europa, wist
ipan dit succes te bereiken door
rrass ingsaaiwa Heny gevolgd
tor snelle, agressieve operaties,
e de geallieerden ,in grote ver-
arring brachten en :ot een zo
lelie terugtocht lei dien, dat de
«""allers allerlei mü'itaire instal-
Tijwel onbeschadigd in
iden kregen en onmiddellijk ten
gen bate konden gebruiken, Be-
men dit alles in, dan moet
worden geanstateerd, dat
tgeen de geallieerden m dat
van de o»riog presteer-
n, weinig indrukwekkend was.
hier vgn geallieerden
■reken, dan moe-en we wel be
uken, dat de \èrenigde Staten
aan de oorlof gingen deelne-
op 7 december 1941 (tin Oost-
l de andr-e kant van de
■turn grens, was het toen al 8
ember). Dp de dag werd een
aantal scheien van de Ame-
jikaanse Pacific-T.'oot, in de basis
feanl Harbor, dotr Japanse vlieg-
iiigen vernietigd Deze verrader-
Ij ke aanval heeft veel meer be-
endheid gekreun dan een aantal
inde re, die op dezelfde dag
jlaatsvonden. Ie Japanners vie-
en alle vl'iegvlden binnen hun
ereik aan. Me name op de Phi-
ppijnen datpas kort onafhan-
elijk was en waar de Amerika-
nog waren bel ast m et de de
le werdn de meeste Ame-
ikaanse vliegt.ig-en op de grond
erniebigd. Vo<r het verloop van
strijd in dit Jeel van de wereld
s deze catasrofe veel ernstiger
die m Pari Harbor.
Deze eerste klap, die voor de
apannens vel, vele daalders
aard was, k één van de oorza-
ran het alen van de geall
ieerde verdediging. Een andere
qq orza<ak was het ontbreken van
i)amenwerkii? bij de geallieerden,
doeltrefende verdediging zou
Heen mogcijk zijn geweest in
interna tonale defensie-organi
satie. Wij, tie leven in de tijd!
- de NAVD en andere defensie
pacten, zijn met deze gedachte zo
vertrouwd, dat het nu onvoorstel
baar lijkt, dat bij het uitbreken
van de oorlog in het Verre Oosten
van enige internationale samen
werking nauwelijks sprake was.
Men had de Japanse dreiging
waarlijk wel onderkend, maar
men was bang dat samenwerking
als provocatie zou worden uitge
legd. Achteraf gezien is dit een
onvergeeflijke fout en met name
zou er aanleiding geweest zijn
voor Britten en Nederlanders. die
immers sinds de mei-dagen van
'40 bondgenoten waren, om een
gezamenlijk commando te stichten.
Er was wel enige samenwerking
met de Britten in Singapore,
maar er waren geen gecombi
neerde operationele plannen, Iaat
staan dat er ooit werd geoefend.
De Amerikanen werden gehan
dicapt, doordat er hoegenaamd
geen coördinatie bestond tussen
de marinecommandant, admiraal
Hart, enerzijds en de comman
dant van de land- en luchtmacht
op de Philippijnen anderzijds.
Deze laatste was generaal Dou
glas Mac Arthur, beroemd gewor
den als de overwinnaar van Ja
pan en later als commandant van
de strijdkrachten der Verenigde
Naties in de Koreaanse oorlog.
Mac Arthur was een groot leider
maar hij duldde niemand naast
zich.
Kort na het u-itbreken van de
oorlog m de Stille Oceaan reisde
Churchill naar Washington voor
overleg. Op 2e kerstdag '41 werd'
besloten tot een gezamenlijk com
mando in Zuidoost-Azië, dat
ABDA-command werd genoemd
(A American, B British, D
Dutch (Nederlands) en A
Australian). Als „Supreme com
mander*' werd aangewezen de
Britse generaal Wavelil, die op 10
januari 1942 arriveerde in Bata
via. 15 januari werd het comman
do officieel opgericht en bij Ban
doeng gevestigd. De Japanners
hadden toen de Philippijnen en
Malakka al in hun greep en wa
ren al diep in de Indische Archi
pel doorgedrongen.
Het was bijzonder bitter voor
de Nederlanders, dat er maar één
Nederlandse officier in de staf
werd opgenomen, nl. de comman
dant van het KNIL. De verdedi
ging van de Archipel was aller
eerst een maritieme zaak, maar
Britse en Amerikaanse officieren
kregen het voor het zeggen. Zij
waren niet op de hoogte met de
omstandigheden in het strijdge
bied en de instelling van dit ge
allieerd commando heeft in feite
de verwarring slechts vergroot.
Bovendien werd de funeste beslis
sing genomen, dat de Marine
Luchtvaartdienst (MLD) werd ge
steld onder de (Britse) kicht-
machtcom mand ant.
M deze omstandigheden droe
gen ertoe bij, dat de verdediging
van de Indische Archipel al wan
kelde, nog vóór de Japanners er
binnendrongen. Toch was die
verdediging in opzet zo doeltref
fend mogelijk, met de beperkte
strijdkrachten, die ter beschikking
stonden. In alle zeestraten waren
patrouilles ingesteld, aan de bui
tenrand van de Archipel vlogen
vliegboten van da MLD en deze
verkenning heeft in het begin
goed gewerkt. Er was een nauwe
samenwerking en vooral de Ne
derlandse onderzeeboten, die op
vooruitgeschoven posten lagen,
konden een dankbaar gebruik ma
ken van verkenningsberichten van
de vliegboten. In de maand de
cember boekten de onderzeeboten
diverse successen onder moeilij
ke omstandigheden.
Hoe anders werd dit, toen de
MLD-vliegtuigen aan oe controle
van de marine werden onttrok
ken! Als zij de vijand verkenden,
moesten zij dat doorgeven aan
het hoofdkwartier in Bandoeng,
dat via enige schijven de vloot
moest inlichten.
Vele berichten zijn hierdoor
ernstig vertraagd of zelfs hele
maal niet ontvangen. Vele vlieg
boten gingen ook verloren bij het
uitvoeren van -taken, waarvoor zij
niet geschikt waren en weer an
dere deelden het lot van de vlieg
tuigen van de Militaire Luchtvaart
van het KNIL, die verloren gingen
bij de verdediging van Singapore.
Op 15 februari moest Singapore
capituleren. De vloot had toen ook
al forse verliezen geleden door
Japanse bombardementen. Op
aandrang van admiraal Helfrich,
de Nederlandse marinecomman
dant werd de verdediging gecon
centreerd op Java. Twee eskaders
werden gevormd uit de beschikba
re geallieerde schepen, één geba
seerd op West-Java, het andere op
Soerabaja in het oosten. Op 14
februari droeg de Amerikaanse
admiraal Hart zijn functie van
ABDA-vlootcommandant over
aan admiraal Helfrich. Deze hul
digde het standpunt dat de aan
val de beste verdediging is, en
zond de gecombineerde eskaders
herhaaldelijk de vijand tegemoet.
Enige malen kwam het tot een
treffen. Op 4 februari deed het es
kader een uitval naar Straat Ma
kassar, maar het werd aangeval
len door Japanse bommenwerpers
en moest onverrichteirzake terug
keren. Eén Amerikaanse kruiser
werd voor verdere actie uitgescha
keld, doordat de stuurinrichting
werd getroffen. In de nacht van
19 op 20 februari deed het eska
der een aanval op een Japanse lan-
dingsvloot op de oostkust van Ba-
li, maar ook deze actie liep stuk
op de Japanse overmacht. Hr.
Ms. jager „Piet Hein" werd tot
zinken gebracht. Hr. Ms. kruiser
„Tromp", getroffen door 11 gra
naten, moest uitwijken naar
Australië.
Bij deze acties bleek hoe funest
het was. dat de vloot niet kon be
schikken over vliegtuigen voor
verkenning en voor bescherming
tegen Japanse vliegtuigen. Deze
hielden de Japanse commandant
steeds op de hoogte van de bewe
gingen van de geallieerde vloot.
Geleidelijk sloot zich het net
om Java. Daar wel duidelijk was,
dat de belangrijkste invasiemacht
was geconcentreerd m Straat Ma
kassar, werden enige schepen van
het Westelijk eskader overge
bracht naar Soerabaja. Dit eskader
stond onder bevel van schout-bij
nacht K. W. F. M. Doorman. Het
bestond uit twee Nederlandse
kruisers en «drie jagers; één Ame
rikaanse kruiser en vijf jagers;
één Engelse kruiser en drie ja
gers en één Australische krui
ser. Maar nog vóór het tot actie
kwam, werden een Nederlandse
en een Amerikaanse jager m
Soerabaja door bommen getrof-
Op 26 februari kwamen ver
kenningsberichten binnen, waaruit
bleek, dat de Japanse invasie-
vloot, gesplitst in enige groepen,
op weg was naar Oost-Java. Men
verwachtte de landing in de
vroege ochtend van 27 februari en
Doorman voer met zijn eskader
's nachts langs de Javaanse
noordkust om de vijand te onder
scheppen. Er werd echter niets ge
vonden de Japanse plannen
waren 24 uur uitgesteld. Bij het
aanbreken van de dag ging Door
man terug' naar Soerabaja om
olie te laden, maar op de achter
middag, vlak vóór het binnenlopen
van de haven werd het bericht
ontvangen, waarop zo lang was
gewacht: een Nederlandse vlieg-
boot had de vijandelijke vloot
verkend bij Bawean.
Direct maakte het eskader
rechtsomkeert naar later zou blij
ken zijn ondergang tegemoet. De
Japanse commandant, nauwkeu
rig op de hoogte gehouden door
zijn vliegtuigen, plaatste zijn
strijdmacht tussen het konvooi en
het eskader van Doorman. Om
16 uur 12 kreeg de Britse jager
Electra de eerste Japanse sche
pen in zicht, en een kwartier la
ter was het gevecht in volle gang.
Eerst werd de Nederlandse jager
„Kortenaer" door een torpedo ge
troffen, even later zonk ook de
„Electra". Er was voor de geal
lieerde schepen tegen de Japanse
overmacht geen doorkomen aan.
Om 18.00 uur draaide Doorman
met z'n vlaggeschip „De Ruy-
ter" af en ook de Japanners trok
ken terug om de Noord.
De bedoeling van Doorman was
om bij nacht langs Madoera om
de Noord te stomen en zo alsnog
het vijandelijke konvooi op te zoe
ken. Zijn strijdmacht was op dat
moment nog maar klein, immers
de Britse kruiser Exeter" had
een treffer in de ketel rui men ge
kregen en was voor een nood re-
pa rati e naar Soerabaja terugge
keerd. De vier Amerikaanse ja
gers en cie enige overgebleven
Nederlandse jager, de „Witte de
With" hadden geen olie en geen
torpedo's meer en keerden even
eens naar Soerabaja terug om bij
te laden.
Zo ging Doorman met de Ne
derlandse kruisers „De Ruyter"
en „Java", de Amerikaanse krui
ser „Houston" en de Australiër
„Perth" en met slechts twee ja
gers opnieuw in de aanval, in een
desperate poging om de vijande
lijke landingsmacht te vernieti
gen. Maar het was volle maan en
de Japanse verkenners bleven bo
ven 't eskader hangen. Om 23 uur
ontmoette het handjevol overver
moeide dapperen de Japanse
vloot opnieuw, een half uur later
waren nog slechts oe „Houston"
en de „Perth", zwaar bescha
digd, in staat zich terug te trek
ken. Doorman was met zijn vlag
geschip ondergegaan.
De „Houston" en de „Perth"
trokken terug om de West. Zij
kregen opdracht naar Ceylon te
gaan. maar toen een bericht opge
vangen werd, dat zich ten westen
van Batavia een Japanse lan
dingsmacht bevond, werd besloten
hierop een aanval te doen. De
beide kruisers wisten nog twee
schepen tot zinken te brengen
voordat ook zij door de Japanse
vloot werden afgemaakt
Van de schepen, die naar Soe
rabaja waren teruggekeerd, wis
ten vier Amerikaanse jagers,
dank zij hun hoge snelheid, de
vijand te ontlopen en naaT Austra
lië te ontkomen. De „Exeter", be
roemd geworden door het gevecht
tegen de „Graf Spee" in de La-
Plata-rivier, trachtte met twee ja
gers te ontkomen naar Ceylon. De
schepen werden opgespoord en
gingen kansloos ten onder. Het
zelfde lot trof Hr. Ms. jager
„Everfcsen", het laatste schip van
het aanvankelijke westelijke es
kader.
Op de voormiddag van 1 maart
was er geen enkel geallieerd oor
logsschip meer ki de Javazee.
Een week later, op 8 maart, gaf
de regering van Nederlandsdh-In-
dië zaoh onvoorwaardelijk over.
Het is een bittere pil geweest
voor degenen, die steeds hadden
aangedrongen op een voldoende
verdediging van de rijke Archipel
tegen Japanse expansie, te zien
hoe ze gelijk kregen. Uit de be
langrijkste fouten die daar 25 jaar
geleden zijn gemaakt, heeft men
evenwel zijn les geleerd.
Tactisch de belangrijkste fout
was, dat de Marine Luchtvaart
dienst werd gescheiden van de
vloot. MLD en vloot waren als
een team geoefend en op elkaar
ingespeeld In de kritieke fase
van de strijd moest Doorman
als geblinddoekt de overmachtige
vijand te lijf gaan. De vliegtui
gen, die samenwerken met de
vloot boven de uitgestrektheid van
de wereldzeeën, behoren een ge
ïntegreerd deei van de marine te
zijn.
Dat het msteTlen van een inter
nationaal commando veel te laart
kwam, >s al gememoreerd. We
zien het nu gelukkig anders. Een
les, die wij Nederlanders uit de
nare geschiedenis van *41'42
en de daarna komende jaren
hebben geleerd, is dat wanneer
men als kleine natie met de gro
te heren kersen wil eten, men niet
bang moet zijn om zich met de
ellebogen van een plaatsje te ver
zekeren, waar men zich kan laten
gelden. In concrete: in tijden van
oorlog otf oorlogsgevaar zijn bet
de militaire bevelhebbers, die het
voor het zeggen krijgen. Wil men
dan de nationale belangen behar
tigen, dan kan dat alleen aJs er
eigen officieren én de staven zit
ten op plaatsen, waar men hier
ower kan waken.
w't Vo»rspel?" vraagt de 66-jarige oud-
mmaniant van de „Kortenaer", overste
Anion ie Kroese. „Mijn voorspel. Ge-
aal \Iting von Geusau vertelde jaren
d< oorlog tijdens een lezing hoe de
litserj zouden binnenvallen. Ik sprak na
pauze: hoe de Jappen in Indië zouden
Als je nuchter was voelde je op
Holiandse klompen aan dat we er deze
riet buiten zouden blijven. Je hoopte
dat het wat langer zou duren en
ider mensenlevens zou kosten".
schip van overse Kroese was het
te dat tijdens de slag in de Javazee
onder ging. „Aan boord was het mo-
uitstekend. Zowel blanke als bruine
enden deden hun werk zonder dat
„pep-talk" hoefden houden. We
:hten daar zelfs niet aan. Als we bun
den mocht de bemanning 's avonds en
[nachts passagieren. De Indische jon-
ns gingen meestal naar de kampong.
Eq„! volgende ochtend (bunkeren gebeurde
?si nachts) waren ze allemaal terug. Nooit
di er één bemanningslid gedeserteerd. Ter-
jl ze wisten, dat de vloot door de Jappen
•ve n worden afgemaakt.
)7»De toekangs en koelies van het Marine-
>n| iblissement vluchtten zo gauw ze de kans
egen. Alleen het kader bleef aan het
rk. voorzover dat door de bombarde-
enten mogelijk was. De toestand werd
rampzalig. Reparaties konden vrijwel niet
meer worden uitgevoerd. De Kortenaer be
gon zijn laatste rit met een lekke ketel,
waardoor de snelheid belangrijk was gere
duceerd en een onbetrouwbaar girokompas.
De trossen werden losgegooid door..- mijn
Overste Kroese vertelt over het kat- en
muisspelletje in de Javazee: „Ik heb er
niet veel van gezien. Bij het eerste tref
fen met de Jappen lagen we aan vuurlijn
achter de kruisers. De Exeter werd getrof
fen. Men een man of vijftien stonden we
in een stalen kuip, de bovenbrug, gespan
nen te kijken naar de uitwijkmanoeuvre
van het schip. Plotseling hoorde ik een ge
weldige klap. De Kortenaer schudde en
kapseisde meteen plat op stuurboordzijde.
Wij vielen in een kluit tegen het wind
scherm. Ik was bang, dat het schip zou
kantelen en ons meesleuren. Maar de Kor
tenaer bleef heel even op z'n zij liggen en
de hele kluit mensen liet zich in zee rol
len. Op dat moment schoot de kop onder
een enorm lawaai omhoog. Een uitsteeksel
aan de bovenbrug pakte m'n zwemvest en
sleurde me naar beneden. Onder water heb
ik me losgevochten. Mijn rechterschouder
bloedde. In een luchtbel liet ik me naar
boven stuwen. Het water was zwart van
de stookolie, die gelukkig niet brandde. Ik
keek om naar andere drenkelingen en zag
de Kortenaer. Als twee kathedraaltorens
staken het voor- en achterschip boven wa
ter. Ik voelde me moe....
Van de 160 opvarenden vond ik er 135
terug. Het machinekamerpersoneel was
met de Kortenaer verdwenen. De uitkijk
in het kraaiennest was door de explosie
in zee geblazen. Die hebben we nooit te
rug gezien. De mensen stierven op 27 fe
bruari om ongeveer vijf uur. Ik hield ap
pèl te water. De meeste mannen hingen
aan vlotjes, die door de explosie van dek
waren geslingerd. We bonden de zaak bij
elkaar. Ik overlegde wat er moest gebeu
ren, de zaak bij elkaar houden of versprei-
i het i
vermeende
i bleven".
ervan overtuigd, dat
en Japanse onderzee-
gebracht. „We weten
den. We
Japanse wreedheden i
Overste Kroese wa
de Kortenaer door
boot tot zinken wai
nu, dat we zijn getroffen door
dwaalde torpedo die bestemd was voor de
kruiser Houston. Het projectiel was afge
vuurd door de Haguro, een Japans opper
vlakteschip. Iedereen dacht trouwens, dat
het in de Javazee stikte van de Japanse
U-boten. We keken naar ze uit.
Inmiddels overleed een van de twee jon
gens, die tijdens de explosie gewond raak
ten. Het was een inheemse telegrafist. Hij
kreeg een geïmproviseerde zeemansbegra
fenis: een, twee, drie in Godsnaam van
het vlotje in zee. De dokter en een ver
pleger hielden zich bezig met matroos Ha-
gendijk. Zijn voet was verbrijzeld.
Het werd nacht. Plotseling zagen we vier
Japanse jagers recht op ons afkomen. Ze
stoomden met grote snelheid langs ons
vlotjeseiland. Ik weet zeker, dat we door
talloze Japanse ogen begluurd zijn. Ze heb
ben geen schot gelost.
Een paar uur later trilde het water
weer. Er is weer wat aan de hand. We
hoorden ook een vaag geluid. Branding of
zo. Natuurlijk zag je niet veel. Aan de ho
rizon verschenen 4 stippen, later silhouet
ten. Tot m'n enorme verbazing waren het
vier geallieerde kruisers. De Ruyter voor
op. De jongens kankerden ook in die
omstandigheid kunnen de Hollanders dat
„De zee is zo groot, moeten ze nu precies
over ons heen?" maar aan boord van de
De Ruyter zagen ze ons ook. Ze gingen er
langs, maar zo dicht, dat je je pet aan het
schip kon hangen. Schout-bij-nacht Karei
Doorman liet een lichtboei uitwerpen op
de plaats waar we lagen. We schreeuw
den tegen de mannen aan dek. Ze herken
den ons... en voeren verder.
We konden er geen touw aan vastkno
pen. De volgende dag wist ik, dat dh de
laatste rk van de Doorman was. Een uur
later lag de bemanning van de De Ruyter
ook in de Javazee. Wij waren inmiddels
opgepikt door de Encounter, de laatste tor-
pedobootjager van de geallieerde vloot.
Doorman had het schip geofferd om ons te
redden. Onderweg naar Soerabaja stierf
Hagendijk".
De bemanning van de Kortenaer had on
geveer vijf uur in het water gelegen. Nor
maal is dat niet mogelijk vanwege de
haaien, maar die waren door het oorlogs-
lawaai verdreven. In Soerabaja, na de be
grafenis van Hagendijk, namen ze afscheid
van elkaar. Overste Kroese werd op een
schip naar Australië gezet. De vrachtboot
ontsnapte aan de Japanse blokkade ten zui
den van Java en bereikte Port Darwin. De
Encounter probeerde met de opgelapte
Exeter en de Pope te ontsnappen. Deze
schepen zijn door de Jappen in de grond
geboord.
i
rk'
