tAAlgeBKuiken en -qeBneken
Kruiswoordraadsel
vroeger
Kom er ACHT-er
Spelling en
uitspraak
ZATERDAG 25 FEBRUARI 1967
LEIDSCH DAGBLAD
L.D.-EXTRA B
IN de radio- en t.v.-rubriek van een groot dag
blad zag ik, met volle instemming van de re
dactie, een publikatie geciteerd uit het orgaan
van het genootschap Onze Taal, waarin het
taalgebruik bij de radio onder de loep werd geno
men. Tot mijn verbazing las ik daarin de aanmer
king: „De nieuwslezers spreken veelal de letter z
als een s uit, zoals in de woorden „langzaam"
(„lanksaam") en „zeventig"."
Laten we voorop stellen, dat we nooit „letters
uitspreken", maar klanken vormen en die, als we
ze in schrift willen weergeven, bij benadering po
gen aan te duiden door het gebruik van lettertekens.
Dat is dus het tegenovergestelde van „letters uit
spreken". Wie het anders voorstelt, keert het gang
bare procédé eenvoudig achterstevoren!
Het „uitspreken van letters" komt met name
bij mensen die hun tekst van een papiertje lezen
wel voor (b.v. het nadrukkelijk laten horen van een
n aan het eind van een woord, „laat hij" zeggen
i.p.v. „laat-ie", „mijn boek" i.p.v. „m'n boek", „één"
i.p.v. „een"), maar dit noemen we in vakjargon
„spelling pronunciation spelling-uitspraak) en
als goed Nederlands beschouwen we dat zeker niet.
MEN hoeft overigens geen taalkundige te zijn
slechts over een weinig taalgevoel en een
goed gehoor te beschikken, om vast te kun
nen stellen dat een uitspraak „langzaam"
(met „ng" en „z") of „zeventig" (met „z") hoogst
onnatuurlijk, om niet te zeggen belachelijk, zou
klinken en derhalve onmogelijk als zuiver Neder
lands beschouwd kan worden.
Wetenschappelijk verklaarbaar is die uitspraak
trouwens ook. We hebben hier te doen met het ver
schijnsel der klankassimilatie, dat wil in dit geval
zeggen: het stemloos worden van een stemhebben
de medeklinker (of het stemhebbend worden van
een stemloze) onder invloed van een daaraan voor
afgaande of daarop volgende medeklinker. Zo
wordt de stemhebbende („zachte") v in „vieren"
stemloos („scherp") in „feestvieren", doordat de
stemloze t-klank eraan voorafgaat (en de stemloze
k van „zak" b.v., wordt stemhebbend in „zakdoek",
doordat er een, stemhebbende, d-klank op volgt).
Ditzelfde assimilatieverschijnsel treffen we aan
in „langzaam", waarvan de eerste lettergreep hoort
te klinken als „lank-" en dus eindigt op een stem
loze medeklinker, die de volgende, oorspronkelijk
stemhebbende, z stemloos maakt.
DE uitspraak „lanksaam" van onze nieuws
lezers is dus de enig juiste en men mag het
alleen maar toejuichen als ze zich niet, door
het lezen van hun papiertje, tot spelling
uitspraak laten verleiden.
Wie nu opmerkt dat er in „zeventig" dan toch
van geen assimilatie sprake kan zijn, daar er aan
de eerste letter van dit woord geen stemloze mede
klinker voorafgaat, heeft ogenschijnlijk gelijk.
In het Middelnederlands treffen we echter de
vorm „tseventich" aan (in het oudsaksisch „antsi-
vunta"). De getallen van zestig tot negentig wer
den oorspronkelijk alle met dit voorvoegsel ge
vormd, hetgeen nog duidelijk waarneembaar is aan
de t in „tachtig" en aan de „verscherping" van de
beginklank in „zestig" en „zeventig".
TA TDTNT
Jplossingen onder het motto aan de heer J. v. d. Beek. Joh. de
ruiswoordraadsel" dienen voor Wittstraat 45 te Leiden,
msdag a.s. te 9 uur vm in het be- De prijzen worden de wtanaams
te zijn van de redactie, Witte toegezonden,
gel 1 te Leiden. Onder de goede
ossingen stellen wij een eerste |K0 |P 1 |RlU|Sl |N|E|K|
van f5,- en twee prijzen van f
50 beschikbaar waarnaar alleen j
mnees kunnen mededingen.
1PLOSSING VANfj
ORIGE OPGAVE
>e eerste prijs van f 5,werd toe- IN jE
end aan mevrouw P. Vogelaar, [E. j S
steinde 12 te Leimuiden, de twee |G
zen van f2,50 aan de heer A. A.
hoef. Haagweg 162 te Leiden en
Kom er ACHT-er
1. muzieknoot links beneden
2. flesje minder gevuld
3. doosje op tafel kleiner
4. bloemenvaas op televisie
5. gordijn rechts figuurtje meer
6. glas van vrouw op de bank
7. man op bank heeft een knoopje
meer
8. muts van heks op de televisie
HORIZONTAAL
tamme
eiland in de Middellandse Zee
soort papegaai
Aziatisoh land, dat in tweeën ge
deeld is,
muntstuk
galerij of verhoging
op de manier van (Pr.)
heilige
hoge akker
Ned. Aardolie Mij.
ambtskleed
muzieknoot
stelsel van betaling
hemellichaam
onderzoek
boom
grote uil
voorzetsel
vervelend
Europeaan
lidwoord
bovenaards -wezen
alvorens
Runt u de acht afwijkingen in de beide bovenstaande tekeningen
vinden? De juiste oplossing vindt u elders in dit nummer.
sarcasme
Russische meisjesnaam
zoogdier
zie 23
gebouw voor autotentoonstelling
in Amsterdam
proces-verbaal
paar
het opgediende maal
59. trillen op één noot
62. verzetaantekening
64. lyrisch gedicht
65. lof, hoog aanzien
66. niet gezonde
67. uitboeting van een overtreding
VERTIKAAL:
2. voorzetsel
3. steekwapen
4. kunstig weefsel
5. schadelijk insect
6. slee
7. koppelriem voor jagershonden
8. uitstekend reepje in kaart
systeem
9. kleine afdeling soldaten
12. niets
13. klap. slag
14. spijker
16. enig
20. tegenslag
24. behoeftige
26. Greenwich-tijd
28. woudkers
29. zoetwater vis
33. lidwoord
34. lofgedicht
35. invoer uit het buitenland
38. dieren woning
39. leverancier van allerlei zaken
40. nachteljjk drinkgelag
42. het kleurt de weiden groen
44. zie 64 horizontaal
46. noodsein
47. Tamtalium
49. gevoel
54. Grieks-Orthodoxe priester
55. kleine hoeveelheid sneeuw
56. plezier
57. stuurinrichting
60. maand
61. lofgedicht
63. plaats voor balspel
ONDERDEN opge-
W"W
m—M wonden badgasten
verdringen zich om
de Buitensluis in
Katwijk aan Zee. Ernstig kij
kende en hoofdschuddende
vissers houden onafgebroken
het oog gericht op de vreem
de voorwerpen die het ge
bouwtje worden binnenge
dragen. Het is zomer 1960 en
de onderzoekingen naar de
restanten van het magische
kasteel Brittenburg zijn van
daag22 augustus, begonnen.
Het is echter niet voor het
eerst dat de legendarische
restanten van de Brittenburg
in het centrum van de be
langstelling staan.
In 1696 trok onder meer een
groot aantal Rotterdammers naar
Katwijk om daar het wonder van
een bovengekomen ruine te zien na
een periode van hevige stormen. De
oudere geschiedenis maakt diverse
keren melding van de restanten
van „het Huis te Britten" dat re
gelmatig „boven water" kwam.
Toch levert ook de meer recente
geschiedenis ons een aantal oogge
tuigen, die meenden de mogelijk
Romeinse vesting te hebben waar
genomen. De jongste getuigenis is
van een dame die in de jaren der
tig met haar verloofde door de dui
nen dwaalde en daar, behalve door
haar geleider, ook werd geïmpo
neerd door muurwerk dat zich bij
het strand uitstrekte. Zelfs ln 1960
nog bleken netten van vissers in
de oude stenen te zijn vastgeraakt.
Het zicht tijdens de ondernomen
reddingspogingen was echter zo
slecht ,dat op de tast moest wor
den gewerkt en geen nadere gege
vens konden worden verkregen.
Al deze belangstelling voor „het
mysterie van Katwijk" evenals
trouwens de jammerlijk mislukte
pogingen van augustus 1960 konden
vanaf een afstand worden gadege
slagen door de trotse (nu verlaten
vuurtoren die al sinds 1603 zijn
licht liet schijnen in de duisternis
Toch is dit antieke lichtbaken
niet het oudste gebouw in Katwijk -
aan-Zee. De hervormde kerk, die
vroeger aan de katholieken toebe
hoorde, werd al gesticht ln 1461
en zelfs jaren daarvoor moet er in
Katwijk een kapel zijn geweest,
wijk al de nodige concurrentie on
dervonden in de afgelopen jaren.
In 1395 was namelijk door de Hol
landse graaf aan Gielis van Cra-
lingen verlof gegeven het duin
tussen Katwjjk en Wassenaar ge
deeltelijk af te graven. Gielis van
Cralingen, die op het kasteel Zuid-
wijk al de nodige concurrentie on-
gaf het gebied vervolgens uit „voor
betimmering". Weldra ontstond er
op deze plaats een welvarend vis
sersdorp, dat Katwijk en Scheve-
ningen dreigde te overvleugelen. In
1412 werd alle Katwljkers verbo
den naar dit nieuwe dorp Berkhei
te verhuizen.
De felle strijd die de nieuwkomers
van Berkhei hadden te voeren te
gen hun buren, duurde niet lang.
In het laatst van de vijftiende
eeuw telde het dorp Berkhei nog
zo'n acht a tien vissersvaartuigen
en in 1514 was dit aantal terug
gebracht tot twee. In het midden
van de Jonge republiek Holland
toch maar niets te kort zouden
komen! Jaren later, in de tijd van
keizer Napoleon, zo ln de eerste Ja
ren van de vorige eeuw, waren het
diezelfde Fransen die het de Kat-
wijkers juist verboden koopwaar
het land binnen te brengen! Im
mers, in deze jaren had de keizer
verboden om nog handel met Enge
land te drijven. Deze regeling, die
het „continentaal stelsel" werd ge
noemd, betekende voor de Hollan
ders honger en armoede. De Kat-
wij kers besloten nu hun smokkel-
talenten ln dienst te stellen van
het vaderland en ontwikkelden een
levendige handel ln smokkelwaar
die o.a. door Wassenaarsers gre
tig werd doorverkocht! Dit alles
werd zo listig georganiseerd, dat
verschelde Franse Douaniers,
vaak zonder het te willen en zon
der het zelf te weten, actief aan
de sluikhandel deelnamen
geschiedenis zullen we echter moe
ten blijven gissen
Katwljk-aan-de-Rljn wordt door
een gevierd schrijver uit de vorige
eeuw beschreven als „een der aan
zienlijkste dorpen van Rijnland".
De omvang van het dorp ls onge
veer gelijk aan die van Kat-
wiJk-aan-Zee. Het verschil lag
echter hierin, dat de bevolking
hoofdzakelijk bestond uit hand
werkslieden, zoals touwslagers,
steenbakkers en kalkbranders.
BERKHEI
van de zeventiende eeuw was het
dorp volkomen verlaten en werden
de restanten door de wind onder
het duinzand verborgen.
AAN DE RIJN
Wie nu door het oudste gedeelte
van het dorp dwaalt, kan nog Iets
proeven van de sfeer die eeuwen
lang dit vissersplaatsje zijn kracht
heeft gegeven. Groot is Katwijk
nooit geweest. In 1540, toen de tijd
voor de vissers zeer gunstig was,
telde het dorp zo'n 200 hulzen,
waarvan er 150 werden bewoond
door vissers en de overige door
handwerklieden, wat wel aangeeft
dat er grote welvaart heerste onder
de dorpelingen.
Toch hadden de vissers van Kat-
SMOKKELAARS
Toch moesten de vissers van
Katwijk nog menige strijd leveren.
In 1572 waren het de Spanjaar
den, die in groten getalen optrok
ken naar hun dorp en het meren
deel van de hulzen verwoestten.
Ook de Fransen waren van de
partij. De troepen van de beroem
de „Zonnekoning" Lodewijk XIV
dwongen de vissers met hun sche
pen voedsel aan te voeren om toch
vooral te zorgen dat de .vrienden'
De oude heerlijkheid „der bei
de Katwijken" bestond echter be
halve uit KatwUk-aan-Zee nog uit
het even belangrijke dorp Katwyk-
aan-de-RJJn, dat we toch ook zeker
even een bezoek moeten brengen.
Even als zUn naamgenoot aan de
zee zou dit dorp zijn naam hebben
ontleend aan de volksstam van de
Katten, die ln het begin van deze
Jaartelling uit Zuid-Dultsland
naar onze kust trok en zich daar
op diverse plaatsen vestigden. Be
halve Katwijk zouden ook Noord-
wijk en kasteel Zuidwljk hun naam
te danken hebben aan deze lie
den. Naar de Juistheid van deze
Lange tijd leefden de Inwo
ners van de belde Katwijken en
het nabij gelegen 't Zant onder de
krachtdadige bescherming van de
heren van Katwijk. Eén van hen,
Willem, baron van Liere, schonk
het dorp een fraaie brug die
de beide delen van Katwljk-aan-
den-Rijn met elkaar moest ver
binden en zo een einde maakte aan
de hinderlijke en ook niet onge
vaarlijke tocht met de veerschuit.
Ook ln vroeger Jaren moet er, on
geveer op dezelfde plaats, een
brug gelegen hebben De geschie
denis maakt althans melding van
een brug waarop tijdens de Loon-
se oorlog, ln het begin van de der
tiende eeuw. een grote menigte
edelen en voetknechten slaags
raakte. Door het gewicht van de
geharnaste krijgers en het getrap
pel van de paardenhoeven zakte
op een onverwacht moment de
brug ln elkaar en de vechtenden
werden ter plaatse afgekoeld!
De schenker van de nieuwe brug,
die ln 1666 gereed kwau. ligt be
graven in de fraaie Hervormde
kerk, waar de beeldhouwer Rom-
bout Verhulst voor hem en zijn
vrouw een passende graftombe
heeft vervaardigd. De kerk zelf
moet ongeveer uit de veertiende
eeuw dateren, waarmee het onbe
twist het oudste gebouw van het
dorp genoemd mag worden. Ook
deze kerk ls echter gebouwd als
plaatsvervanger van een veel ou
dere kapel, evenals dit in Katwjjk-
aan-Zee het geval was.
Het is dus niet alleen de naam.
die de beide plaatsen gemeen heb
ben.
E. Janson.
