Aan de Zaanse Schans wordt
het verleden weer opgebouwd
oudste industriegebied ter wereld
MILJOENEN-PROJECT
AAN DE OEVER VAN
DE ZAAN
I
[ties van de grqte touringcar-ondernemingen in Amsterdam
in het zomerseizoen vooral toeleggen op het vervoer van
andse toeristen naar Volendam en Marken, overwegen reeds
d jaar een bezoek aan de Zaanse Schans bij Zaandijk in hun
mma's op te nemen.
gehandhaafd. Hoewel de
Schans nog niet geheel voi
re in Amsterdam dat het
enkele jaren een van de
■jkste toeristen-attracties
land zal zijn.
Vise Schans is niet opgezet om
Bisten te worden bewonderd.
enkele jaren dacht men in de
lek niet aan de attractie die
[buitenlandse toeristen zou fcun-
u
;e Schans werd in 1946 door
Rome-winnaar architect Tb.
Ijr. op papier gezet.
reeds tijdens de tweede
duidelijk dat de zich
r uitbreidende industrie in
:ek en de noodzakelijke sa-
de woonkernen een belang-
reiging inhielden voor de res-
oude Zaanse houtbouw,
rakteristieke schoonheid van de
laanse huizen, gebouwd in de
3 a van de industrie in voorbije
f. was reeds aan het begin van
vO iw de weg van het verval op
Slechts weinigen interesseerden
voor het machtig verleden van
k, die geldt als het oudste in-
ebied ter wereld. Na de twee-
Idoorlog waren er van de iu»m
jjlkrd industriemolens, die de
tk eens telde, nog slechts een
Zaanse Schans is een miljoenen-project waaraan al vele ja-
rdt gewerkt. Het is een
van oude Zaanse wonin-
ie op hun oorspronkelijke
n in verband met sanering
eksuitbreiding niet konden
menen de toeristen-ver-
0 Zo ral de Zaanae Schans
er over enkele jaren
wanneer alle daarvoor In
aanmerking komende pan
den zUn overgebracht
uitzien.
Zaan en recht tegenover de Gorters-
hoek te Zaandijk. De Gortershoek is 'n
van de laatste delen van de Zaanstreek
waar nog een overwegend houten' be
bouwing te zien valt.
De Zaanse Schans bood bovendien het
voordeel dat op de dijk langs de Zaan
de molens die ook al bepaalde uitbrei
dingen in de weg stonden er een plaats
konden vinden. Voorlopig zijn er drie
molens die er hun wieken laten draai
en. Een specerij-molentje „De Huis
man", dat nog volledig in bedrijf is,
een houtzaagmolen van het paltrok ty
pe (dat geldt als het oudste type mo
len in Nederland) en een verfmolen.
Een houtmeelfabriek die in de Kalvers
polder stond en een storend element
vormde in het landschappelijke beeld
werd door de gemeente Zaandam aan
gekocht en afgebroken. Te betreuren is
het dat het gemeentebestuur van Zaan
dam een deel van de Kalverpolder wenst
te bestemmen voor woningbouw, zodat
de Zaanse Schans in de toekomst M
stedelijke achtergrond krijgt.
Het zijn niet alleen voorname heren
huizen die aan de Zaanse Schans een
plaats hebben gekregen. Ook staan er
kleine arbeiderswoningen en bedrijfs
panden tussen.
Het restaurant is gevestigd in het
oude en enkele jaren geleden afge
broken dorpsweeshuis van Westzaan.
Dit weeshuis is enkele honderden ja
ren geleden gebouwd. In 1848 werd het
weeshuis voor een deel verwoest na
dat de kerktoren van de grote kerk in
Westzaan tijdens een storm omviel.
Een ander opvallend pand is de ha
renmakerij. Oorspronkelijk stond ze op
het terrein van een cacaofabriek tal
Koog aan de Zaan. In gedeelten werd
ze naar de Zaanse Schans vervoerd en
weer in de oude staat opgebouwd.
Daarnaast een huis van een apotheker
uit Zaandam, dat voor de bouw van
een nieuwe brug over de Zaan moest
wijken. Voorts zijn er een oude bakke
rij en een kruidenierswinkel en heeft er
zich een antiquair gevestigd. De anti
quair dreef jarenlang een handel in
Zaandijk. Met pand en al kwam hij in
de Zaanse Schans terecht.
Er zijn plannen om er in de toekomst
nog een Zaanse boerderij, een sch'nlen-
makerij en een koperslagerij aan toe te
voegen.
tiental over. Het oude woningbezit stond
er iets beter voor, al verkeerden, op
een enkele uitzondering na, de meeste
rijke herenhuizen in staat van verval.
Bovendien waren deze houten woningen
in de loop van de jaren vaak verbouwd
en was er van de oorspronkelijke staat
weinig meer over.
In 1948, toen de gemeentelijke over
heden in de Zaanstreek inzagen dat
het plar van de Zaanse architect Schip
per de enige kans was om voorbeelden
van het rijke verleden voor de toekomst
te bewaren, werd de Stichting Zaanse
Schans in het leven geroepen. Overheid,
bedrijfsleven en de geïnteresseerden in
de culturele waarden van de streek ma-
- '"eel r" -"in
stuur. De overheid steunt het project in
belangrijke mate, doch ook particulie
ren dragen er hun steentje aan bij.
Men was er in 1948 van overtuigd dat
een monumentenverordening, zoals die
in de meeste gemeenten wordt toege
past, in de Zaanstreek ongewenst was.
Immers de in de woonkernen gevestig
de industrieën werden door overbrenging
van de beschermde panden bevrijd van
de last een dergelijk pand te moeten
onderhouden en het plan stelde hem te
kens in staat de bedrijven uit te breiden.
Ook de saneringen op verkeersgebied
werden door de .monumenten" gehin
derd.
Overbrenging van deze houten monu
menten" naar een reservaat was dó
oplossing.
De gedachte dat het reservaat een
tweede openluchtmuseum zou worden
werd van de hand gewezen. Ook de ont
werper van het plan was er geen voor
stander van. De woningen worden thans
normaal bewoond en zijn uitgerust met
moderne sanitaire en andere voorzie
ningen.
De plaats van het reservaat was in
1946 al door de ontwerper aangegeven.
De Zaandamse Kalverpolder, aan de
gaan met z'n allen naar
to, waar de wieken van
Hens lustig gaan" aldns
regel van het liedje
lorat in Amsterdam in
tede helft van de vorige
Werd gezongen. ,,Naar
gaan" betekende voor
den Amsterdammers
il een dag vrolijk ker
nen in Zaandam. Het
jaarlijks terugkerend
waaraan in de jaren
Ie tweede wereldoorlog
ide kwam. Nu wordt de
Zaandam door
niters bezocht. Amster-
ers komen er niet meer
ivieren. Bovendien is de
tnst tussen Zaandam en
rdam opgeheven. Juist
ftreis van nauwelijks
- vormde een van de
fracties voor de Am-
mmers. Op een andére
t Zaandam toen
Mlljk te bereiken. De
[dingen over het land
hoofdstad waren slecht
bestal onbegaanbaar.
Water, diezelfde Zaan
er de Amsterdammers
lij} ongen, dankt de
streek haar belangrijk-
Eeuwmlang is de Zaan-
het belangrijkste indus-
'le'* van de lage landen
In feite zou men er
rflafe kunnen maken op
f' „het oudste industrie
ter wereld". Reeds in
'e-eeuw ontstond, door
*e ligging aan rutm,
Water er de zeevaart.
_st ter zee, de
P*bouw, de walvis
vaart en de koopvaardij wa
ren er oorzaak van dat zich
•an de Zaanoevers een aan
zienlijke nijverheid ontwikkel
de.
Er vestigden zich scheepswer
ven, houtzagerijen, zeildoek
weverijen, alsmede industrie-
en waar grondstoffen ver
werkt werder die de Zaanse
koopvaarders van overze
aanvoerden.
De Zaanstreek beleefde aan het
eind van de 16e-eeuw, om pre
cies te zijn in 1592, de komst
van de windmolen. Het was
Cornelis Corneliszoon uit Uit
geest dié op zijn vinding
een door windkracht gedre
ven houtzagerij octrooi aan
vroeg. Toen hij daarmee in
de grote steden van het zich
snel ontwikkelende Holland
aankwam, ontrroc.te hij veel
tegenwerking van de toen zo
machtige gilden. De gilden
voelden zeer weinig voor door
windkracht aangedreven zage
rijen. Zij -agen er een bedrei
ging in voor het bestaan van
de houtzagers.
In de Zaanstreek bestonden geen
gilden en werden er ook geen
protesten gehoord toen de eer
ste houtzaagmolen in Zaan
dam gebouwd werd. Integen
deel, men volgde het voor
beeld van die ondernemende
Zaandammer en al spoedig
draaiden de wieken van vele
molens. Het waren niet alleen
houtzaagmolens. Nee de wind
kracht werd aan d Zaan
streek benut voor de vervaar
diging van o.m. meel, verf,
papier, kalk, specerij, snuif en
olie.
Na honderden jaren van grote
bloei, waarin de Zaanstreek
bijna vijfhonderd molens tel
de, brak een periode van ver
val aan die nauw samenhing
met de achteruitgang van Am
sterdam als canvoerhaven van
overzeese produkten. De eens
zo vooruitstrevende Zaankan-
ters talmden aan het begin
van de vorige eeuw bij de
overschakeline van windkracht
op stoomkracht. Enkele tak
ken van industrie verdwenen
daardoor geheel uit 'p streek.
Anderen daarentegen hand
haafden, zich en de produkten
van deze soms enkele eeuwen
geleden gestichte bedrijven
vinden nog hun we_ naar bin
nen- en buitenland.
De Zaanse industrie is nog
steeds zper veelzijdig, dit is
het ge""dg van het feit dat de
ondernemingen zich na de gro
te periode van verval steeds
weer aan de gewijzigde toe
standen wisten aan te passen.
Om een enkel voorbeeld uit het
zeer nabije verleden te n -
men: voor de tweede wereld
oorlog werd een groot deel
van de in Nederland aange
voerde rijst in Zaanse rijst-
pellerijen verwerkt. De ex
port van Javarijst via de
Zaanstreek was zeer be
langrijk.
In de jaren no de tweede we-
reldoo g toen de aanvoeren
van Javarijst steeds minder
werden schakelden de rijst-
pellerijen over op andere pro
dukten.
De levensmiddelenbedrijven aan
de Zaan jaaromzet 6,7%
van de totale Nederlandse om
zet zijn voortgekomen uit
bedrijven die zorgden voor de
fou igering van de handels
schepen. Belangrijk zijn voorts
in de Zaanstreek de hout-, li
noleum- en chemische indus
trie. Eveneens voortgekomen
uit oude bedrijven. Niet al
leen in ce industrie is het
verleden merkbaar, ook .de
oehele structuur van de streek
draagt het stempel van een
rijk industrieel verleden.
