ALBERT VAN DALSUM
George Wilson bracht
Gorki's Zonnekinderen
KAMER en TUIN
Magiër en apostel 75 jaar
Somber beeld van
klasse - ondergang
Muziek in centrum 1,1
van een stad
GRANDIOZE TONEELCARRIÈRE
IN MEESTERLIJKE REGIE
1964
Pagina 2
DE dr^ak van de holle ro
mantiek was nog lang
niet verslagen en het pril
le naturalisme had nog een har
de dobber op het Nederlandse
toneel toen Albert van Dalsum
op 5 januari 1889 in Amstel
veen werd geboren. Het reper
toire bestond voor een groot
deel uit toen al ouderwetse
stukken als ,,De terugkeer van
den koloniaal". ..De ledige
wieg" en ..Manus de Snorder".
Hauptman. Strindberg. zelfs
Ibsen golden als gevaarlijke
revolutionair en de Nederland
se première van Ibsens „Nora"
kon dan ook, in het jaar van
Van Dalsums geboorte, alleen
in besloten kring worden ge
geven.
De morgen 75-Jarige kan dus
terugzien op een periode, waarin
de toneelkunst een reeks belang
rijke evoluties heeft doorgemaakt
Hij heeft het burgerlijk realisme
gekend. Tot zijn voornaamste leer
meesters behoorden de gedegen na
turalistische acteurs-regisseurs Jan
C. de Vos en Herman Schwab. Hij
heeft zich ontwikkeld in de stijl
volle. neo-romantische school van
Willem Royaards: hij is tot volle
ontplooiing van zijn kunstenaars
schap gekomen bij de naar psycho
logische verfijning strevende
Eduard Verkade En hij heeft zelf *n
belangrijk aandeel gehad in de neg
verder gaande vernieuwing var.
onze toneelkunst met meer na
druk op een geestelijke, in kos
misch levensbesef wortelende ge
voelswereld als regisseur en ar
tistiek leider van zijn eigen gezel
schappen. het Oost-Nederlandsch
Tooneel en de Amsterdamsche
TooneelvereenigingEn nu: nu
speelt hf) met vreugde Anouilh, nu
staat hij belangstellend open voor
toneelvernieuwers als Beckett en
Ionesco, in wie trouwens sterke
verwantschap met zijn eigen
ideeën van dertig, veertig jaar ge
leden valt te bespeuren.
Zijn credo'
Door al die ontwikkelingen heen
is Albert van Dalsum. dankzij zijn
oersterke persoonlijkheid, In hoge
mate zichzelf gebleven. Aan zijn
diepste overtuigingen omtrent het
wezen van de mens en het wezen
van de kunst hebben die stijl-evo
luties nooit iets kunnen verande
ren.
In 1921. dus toen hU 32 Jaar
was. schreef hij in het toneeltijd
schrift ..Het Masker": „De toe
schouwer gaat nu eenmaal niet
naar de schouwburg om daar de
kleine nabootsing te zien van de
kleine misère-tjes die hij in het
leven ondervindt. Hij wil er zijn
leveui zien opgeheven uit het toe
vallige en tijdelijke, de raadselen
zien die zwijgend en onafwend
baar achter alle mensenleven
Met die woorden formuleerde hij
het crecio. waarnaar hij zijn hele
kunstenaarsloopbaan heeft gericht.
Want al heeft hij zijn artistieke
prestaties in de loop der Jar^n ont
zaglijk verfijnd en verdiept, het
doorgronden van „de raadselen die
zwijgend en onafwendbaar achter
alle mensenleven staan" is daarbij
onveranderlijk uitgangspunt en
drijfveer gebleven.
Voor Van Dalsum is ,.1'art pur
l'art". het grote ideaal van de
periode waarin hij opgroeide,
steeds een onaanvaardbaar begin
sel geweest, omdat het er op neer
kwam dat de schoonheid in rang
werd verheven boven de waarheid.
En Van Dalsum is vóór alles een
zoeker naar waarheid. Een man die
ln het opsporen, beleven en aan
anderen doorgeven van de diepste
innerlijke waarheden de voor
naamste taak van het kunstenaars
schap ziet. Het zoeken naar een
psychologisch verantwoorde vorm
van toneelspeelkunst, die niet na
turalistische was en ook niet ge
bonden aan een min of meer ro
mantisch mensheids- of schoon
heidsideaal. maar die zou ontsprui
ten aan de innerlijke religiositeit,
de magische krachten van de kun
stenaar. heeft zijn werk al sinds
heel vroeg in zijn carrière beheerst.
Ik herinner my nog levendig de
diepe indruk die hij, nu bijna 40
jaar geleden, maakte met een le
zing op een conferentie voor dra
matische kunst ln het Oolgaardt-
huis te Arnhem .een lezing, die in
feite een diep-doorvoelde artistieke
belijdenis was en waarin hij de
taak van de toneelspeler in onver
getelijke woorden omschreef als
een geestelijke worsteling met het
publiek
Ik wil als mens naakt staan aan
deze zijde van het voetlicht. Maar
aan de andere kant hebben ze hun
smokings en colbertjes nog netjes
aan. Toch moeten ze die uittrek
ken, zich net als Ik van hun
lafheden ontdoen, dan kunnen we
pas met elkaar praten. Ze willen
dat niet. Dan zal ik ze dwingen!
Ik zal m'n potenties opzwiepen
tot hun grootste scherpte. ik
moet een gevecht met ze beginnen
op leven en dood. Met een laatste
wilsinspanning dwing ik hun gees
ten tot stilteZU zien In zich
zelf. Wat ziem ze? Chaos, duister
nis, daarin de vuurpijlen van hun
vragen, die terugvallen in het don
ker....."
Er was op de avond na die lezing
niet de gebruikelijke discussie on
der de conferentie-deelnemers.
Iedereen voelde, dat in vergelij-
lijdends elk debat profaan sou heb
ben geklonken.
king met deze hartstochtelijke be-
Basis van kunst
In diezelfde periode speelde Van
Dalsum voor het eerst Koning Clau
dius in „Hamlet" bij Verkade's Ha-
ghespelers. Toen al ging het hem
niet om het uitbeelden van een
zinnelijke intrigant en machtswel
lusteling. maar vooral om het
zichtbaar maken van de duistere
demonische krachten, waarvan de
usurpator bezeten is. In dagenlan
ge studie en vaak nachtenlange
discussies met zijn vrienden (het
was mijn grote trots dat ik als
veel Jongere ook tot die kring werd
toegelaten» bereidde hij zich op die
rol voor. niet rustend voordat hij
de psychologische constructie van
de Claudiusfiguur zo volledig had
doorgrond en doorvoeld dat hij.
schijnbaar zonder moeite, dat hele
geestelijk verwrongen innerlijk ln
woord en gebaar tot uidrukklng
kon brengen.
Dit streven om door het ver
standelijk en gevoelsmatig ontwar
ren van alle karakterdrijfveren
dóór te dringen tot diep onder de
oppervlakte en daar de stuwende
krachten en tegenkrachten op te
sporen opdat die in de vertolking
geopenbaard kunnen worden. is
sedert tientallen jaren de basis
van Van Dalsums kunst en al zijn
grandioze creaties zijn daaruit
voortgekomen.
De lange ïyst. van die creaties
zal ik niet opsommen. Er is geen
beginnen aan. zelfs niet al zou ik
me tot de voornaamste beperken.
Trouwens, ook met het volledig
vermelden van die enorme reeks
rollen zou ik Van Dalsum eigenlijk
nog onrecht doen als ik daarbij
niet ook wees op zijn belangrijke
prestaties als regisseur van en
décorontwerper voor talrijke voor
stellingen, die nu al een plaats van
betekenis ln de geschiedenis van
onze dramatische kunst hebben ge
kregen. En ook daar is geen be
ginnen aan.
Bols en reus
Zijn trouwe medewerker August
Defresne noemde Albert van Dal
sum vier jaar geleden, bjj zijn
gouden jubileum, „De grootste to
neelkunstenaar van mijn tijd".
Sindsdien heeft Van Dalsum dep'1
oude vriend ten grave moeten dra-
gen. zoals hij dat de laatste jaren®'
ook verscheidene andere van zijn /jj
generatiegenoten en voormalige me
dewerkers heeft moeten doen.
Maar Van Dalsum zelf is gelukkig
voor ons bewaard gebleven en nog
ongebroken. Hij staat recht over- (ji
eind als een rots. als een reus. Een
reus, die tevens magiër is en nog
altijd apostel van waarheid en
geestelijke zuiverheid in de to- tij
neelkunst. Voor alles wat hjj ons.
als de grootste toneelkunstenaar
van „onze" tijd, heeft gegeven, Ui
en nog geeft, is het Nederlandse
schouwburgpubliek hem tot zeer
grote dank verplicht.
Simon Koster.
je'
vr
in
ha
(Van onze Parijse correspondent)
HET Theatre National Populaire dat zijn seizoen altijd pas
anderhalve maand na de algemene rentreé pleegt te begin
nen. heeft onder de nieuwe leiding van Georges Wilson, de op
volger van Jean Vilar, het jeugdwerk van Maxime Gorki. De
Zonnekinderen, ten tonele gevoerd. Een gebeurtenis in tweëerlei
opzicht!
Een reserve zou men slechts
kunnen maken met betrekking tot
de keuze van Gorki's jeugdwerk.
dat in sommige retorische passages
en met zijn wat erg nadrukkeiyk-
didactlsche opzet, ietwat door de
tyd scheen achterhaald te zyn.
J-fM. ff w B ff. V ff ff'ff- ff C-w ff ff w Het Berlilns Filharmonisch Or
DE wereldberoemde Berliner Philharmoniker hebben weer een
eigen tehuis. Met een feestelijke plechtigheid en een feest-
concert onder leiding van Herbert von Karajan werd de moderne
nieuwbouw ingewijd, die middelpunt van een nieuw cultuurcen
trum in het vrije deel van de oude Duitse hoofdstad moet worden.
Door haar ligging in de onmiddellijke nabijheid van de ..Muur",
die Berlijners van Berlijners scheidt, is de Philharmonie een teken
van vrijheidlievende gezindheid en van de verbondenheid met de
mensen aan gindse zijde van de Brandenburger Poort, maar vooral
echter een symbool van vrije kunstbeoefening, zoals deze in een
thans tachtigjarige traditie voor de Berliner Philharmoniker ken
merkend was.
Ter gelegenheid, van de feestelijke opening van de nieuwe Phil-
larmonie in West-Berlijn dirigeerde Herbert von Karajan het
wereldberoemde Berlijnse Philh. Orkest.
Het Berlijns Filharmonisch Orkest
ontstond uit een rebellie: leden van
de „Bilsesche Kapelle'' waren zeer
ontstemd over hun ieider en maak
ten zich zelfstandig.
Dat Benjamin Bilse uitzonderlijke
capaciteiten had. werd door niemand
ontkend, maar zijn al te strenge- op
treden konden zyn overigens zeer
slecht betaalde musici niet billijken.
Het kwam tot openlijke vijandelnk-
heden en tenslotte namen 54 orkest
leden ontslag. Maar het zo ontstane
„Vroegere Bilsesche Orkest" gaf wel
iswaar met, succes concerten in na
burige st.eden. Maar waar moest het
ln Berlijn zelf spelen? Toen kwam
als redder ln de nood Hermann
Wolff, eigenaar van Berlijns meest
bekende concertimpresariaat tussen
beide. Met zijn speurzin, die zo ty
pisch voor hem was. had hij reeds
spoedig de kansen ontdekt, die er
voor het jonge orkest in de toekomst
lagen weggelegd. Door zijn tussen
komst werd men het eens met de
eigenaars van de „Skating Rink, een
rolschaatsbaan. waarin al sinds eni
ge tijd concerten en opera's werden
gegeven. Op 17 oktober 1882 vond
het eerste concert plaats: Het „Ber
lijns Filharmonisch Orkest" was ge
boren en de vroegere sporthal met.
zijn waa-rlijk fenomenale akoestiek
werd voor meer dan een halve eeuw
het middelpunt van het muziekleven
in, de oude Duitse hoofdstad.
erdiende sporen
Maar het jonge orkest met de
veeleisende naam moest eerst zijn
sporen verdienen. In de eerste ja
ren traden Berlijnse componisten als
dirigent op. Uit Wenen kwam
Brahms, om de Berlijners in hoogst
eigen persoon zijn derde symfonie te
presenteren. En ondanks dat werden
er beangstigende verliezen geleden.
Toen gelukte het Hermann
Wolff, nu alleenheerser van de Phil
harmonie. Hans von Bülow voor de
abonnementsconcerten te engageren.
Met hem begon de toekomst..
Onder leiding van deze geniale or
kestpedagoog en waarschijnlijk be
roemdste dirigent van zyn tijd had
den de Philharmoniker spoedig geen
concurrentie meer te vrezen. Toen
hij in 1893 de directie moest be
ëindigen hij kwam kort daarop
te overlijden stonden alle beroem
de dirigenten van die dagen op het
podium van de Philharmonie:
Tschaikowsky. Grieg. Brahms.
Welngartner. FelL\ MottI en Richard
Strauss om slechts de bckendsten
te noemen.
Pas ln 1895 werd een waardig op
volger gevonden.
Von Bülow had van dc Berlin ev
Phllharmoniker het beste orkest van
Duitsland gemaakt. Arthur Niklsch
leidde ze tot wereldroem. Tijdens
lange tournees van Moskou tot Oslo.
van Parys tot Lissabon vierden zij
overweldigende triomfen. Gedurende
26 jaar was Nikisch de „chef". Toen
hij in 1922 stierf, stond ln het. te
zijner nagedachtenis gegeven con
cert een pas 36-jarige voor de lesse
naar hU heette Wilhelm Furt-
wangler.
Furtwangler en de Berliner Phil
harmoniker, deze grandioze eenheid,
werden tot een toonbeeld van Duitse
muziekbeoefening tussen de beide
wereldoorlogen. In 1944 werd de
oude Philharmonie verwoest, maar
de Philharmoniker bleven spelen, tot
enkele dager, voor het einde van de
oorlog. En reeds op 26 mei 1945
temidden van angst en nood, gaven
zy de mensen, d.e alles verloren had
den, weer een geloof aan de toe
komst.
De jonge Sergiu Cclibidache leidde
ze in de eerste na-oorlogse jaren, tot
'ur twang Ier, vanaf 1947 als gast en
in 1950 officieel de leiding weer op
zich kon nemen. Zyn opvolger werd
in 1955 Herhert von Karajan. Dat
hij thans het ultramoderne nieuwe
gebouw- met Beethovens Negende
Opende, toont, dat deze uitersi ge
voelige zich op de toekomst baseren
de musicus een glorieuze traditie als
uitgangspunt neemt.
De Parijse toneelminnaars wer
den vorig jaar immers met min
stens gelyke intensiteit bezig ge
houden door de vraag die
toen plotseling actueel werd. wie
ooit Jean Vilar gelijkwaardig zou
kunnen vervangen, zoals politieke
kringen, sedert nóg langere tijd.
zich al de hoofden braken over het
probleem wie eens de plaats van
generaal De Gaulle in het Elysée
moest innemen. Na Wilsons eerste
daad als directeur van het TNP
waartoe hij overigens sedert de op
richting al behoorde mag men
nu de vijfde republiek slechts toe
wensen straks by het terugtreden
of. eerder, verdwijnen van de gene
raal voor zijn opvolging net even
gelukkig te mogen slagen.
letical achterhaald
De geest, de overtuigingskracht,
de esthetiek en ook de sociale
ethiek van Vilar ïyken van nu af
voort te leven In Wilson. Die ge
heel eigen atmosfeer van geestdrift
en verbondenheid tussen podium
eti zaal welke een TNP-voorstel
ling altijd tot zo'n byzondere be
levenis maken, heerste ook nu weer
onverminderd onder het nieu
we bewind in het gigantische
Chaillot-paleis. Wilson had trou
wens een bezetting op de been ge
bracht. waarmee hy. vooral in de
vrouwenrollen met Catherine Sel
lers en Emmanuelle de Riva ibe
kend uit de films van Resnais»
zyn voorganger de loef misschien
nog wist af te steken. De sobere
décors van Le Marquet en de als
steeds evocatieve muziek van Mau
rice Jarre deden de rest om het
vertrouwen in de nieuwe leiding te
bevestigen.
GEORGES WILSON
als Protassow en Catharine
Sellers als diens zuster.
Zygocactus truncatus ls meer
algemeen bekend als de lidcac
tus. een cactus die momenteel
kan bloeien. Men klaagt wel
eens over b'.oem- en knopval,
doch dat is meestal aan een ver-
'xeerde behandeling te wyten.
De lidcactus moet met rust ge
laten worden als ze bezig is met
het vormen van de bloemknop
pen. Het is wel erg prettig voor
de plant als ze regelmatig kan
doorgroeien, doch dat is funest
voor de knopvorming. Ze moet
hall oktober al rust hebben. Dan
mag men haar dus niet meer be
mesten en men zal het gieten
ook sterk moeten vei-m inde ren.
Sproeiên dient men echter wel
te doen. Zes weken rust moet de
plant in ieder geval hebben.
Langzamerhand kan men can
de kleine roze puntjes aan de le
den tot ontwikkeling zien komen
en met het zwellen van de
bloemknopjes kan men geleide-
ïyk iels meer water geven.
Tydens de knopvorming is het
verkeerd de plant te verplaat
sen. Het is zelfs niet goed voor
haar indien ze ten opzichte van
het zonlicht gedraaid wordt. Als
men haar toch telkens moet ver
plaatsen. kan men op de voor
kant van de pot een teken zet
ten: ze kan dan precies ln de
zelfde stand terug gezet worden.
Grote temperatuurverschillen
zyn ook niet goed voor de plant.
Als men het nu zo ver heeft
dat ze in bloei staat, moet men
haar na de bloei opnieuw wat
rust geven; ze kan dan opnieuw
zes weken rust hebben. Na die
tyd moet 2» evenwel groeien:
aan het eind van de rustperiode
kan men eventueel verpotten als
dat nodig mocht zyn. De gewone
cactusgTond kan mer. er beter
niet vcor gebruiken; bloemisten-
grond is beter en men kan er
nog een beetje turfmolm door
heen roeren. Vergeet niet dat
onder in de pot een scherf moet
komen: het afvoergaatje mag in
geen geval verstopt raken.
Voortkweken door middel van
stekken is heel goed mogelijk,
doch dat mag men in geen ge
val vlak voor de bloei doen, doch
steeds na die tijd.
G. KROMDIJK
Ironie
De titel „Zonnekinderen" was
door Gorki ironisch bedoeld en
heeft betrekking op de familiele
den van en de kring rond de we
reldvreemde chemicus Pavel Piodo-
rowitch Protassow die. met de bes
te bedoelingen bezield, een zorge
loos leven leiden op een soort so
ciale vulkaan, waarvan ze de voor
tekenen der naderende eruptie niet
vermogen te onderscheiden. Aan
dat kunstmatige geluk komt op een
kwade dag echter plotseling een
einde wanneer Liza, de vrouw -an
dc geleerde, hem onthult dal ze
De Lidcactus
zich diep armzalig voelt en hem
daarom wil verlaten. Datzelfde uur
der waarheid slaat vrijwel gelijk
tijdig ook voor alle andere leden
van de Protassow-clan.
Allerhande amoureuze gevoels
banden die tot dat ogenblik de ver
schillende figuren meer of minder
clandestien hadden beheerst, wor
den dan plotseling bloot gelegd,
zonder dat die sentimenten weder-
zyds echter afdoende beantwoord
worden om als grondslag voor nieu
we betrekkingen, laat staan voor
een nieuw géluk, te kunnen die
nen. Het hele gezelschap valt dus
ten prooi aan een staat van ver
warring. wanhoop, ontreddering of
erger. Een zwager pleegt zelfmoord,
een zuster wordt waanzinnig en de
rest is gedoemd als „dode zielen"
verder te vegeteren.
Verworpenen
der aarde
Dat sombere beeld van de onder
gang van een milieu of een klasse
wordt, door Gorki geprojecteerd op
de achtergrond van de sociale ver
houdingen in het pre-revolutionai-
re Rusland van het begin van deze
eeuw, toen het stuk geschreven
werd.. In tegenstelling tot
Tsjechow die zich voor het „gewo
ne volk" alleen in de functies van
dienstknechten, tuinlieden of ka
mermeisjes scheen te interesseren,
voert Gorki hier ook de „verwor
penen der aarde" als handelende
en vooral lydende figuren ten to
nele. met als duidelyk vooropgezet
te bedoeling de menselyke onder
gang van de Protassow-clan te ver
klaren uit het maatschappely-
ke onrecht waarop zyn bestaan,
comfort en aanvankelyke geluk
gevestigd was. Terwille van die de
monstratie wei-den de nuances in
de individuele karaktertekeningen
wel enigszins verwaarloosd, waar
door een publiek dat het Russische
toneel byna met Tsjechow vereen
zelvigde, het gevoel kreeg met Gor
ki niet helemaal aan zyn psycho
logische en vooral poëtische trek
ken te komen.
Overtuigend
Als vcrtolkingsprestatic verdien
de ais gezegd, de regie van Wilson
die ook de Protassow-rol voor zijn
meesterlijke rekening nam. echter
de hoogste lof en 't leek zelfs moei
lijk voor een eerder zwakke, zo niet
verloren, zaak een overtuigender
pleidooi te lercren.
