Twijfel, misverstand en wantrouwen
^an de wieg van een volwassen reus
egen Kerst 1938 verzond Halin
eboortekaartje van atoomtijd
KWART EEUW KERNSPLITSING: GEEN VLOEK MAAR ZEGEN
(LEIDSCH DAGBLAD
aterdag 14 december 1963 Pagina 1
gewerkt, in het, eerste jaar van haar
ballingschap diens grote triomf niet
ter plaatse met hem kon delen
(.ise Meitner. die de experimentele resultaten ran het werk ran
hn als eerste onomwonden als kunstmatige kernsplitsing
signaleerde.
Otto Hahn, de thans 84-jarige Duitse geleerde en Nobelprijs
winnaar. die een kwarteeuw geleden het geboortekaartje ran het
atoomtijdperk verzond.
(Van één onzer redacteuren)
'wij fel, ongeloof, aarreling, misverstand,
itrouwen en alles, wat nog meer aan men-
k« onzekerheid kon worden opgebracht,
ien een kwart eeuw geleden aan de wieg
n van het atoom-tijdperk".
'kéïog nooit Is een bijbelwoord zo letterlijk van
g*4>assing geweest op een beslissende door
nik in menselijke kennis en kunde als bij de
i,v«p naar de zwaar bewaakte schatkamer van
ueiAiatuur, de atoomkern:zij weten niet
i^r1! zij doen
iidAjt geldt niet alleen de wetenschappelijke
5. «eling, de experimentele dwalingen in het
Jpratorium. het theoretisch tasten in het duis-
der studeerkamers, doch ook en nog veel
r de algemeen menselijke factoren, die deze
jrbraak beïnvloedden en de veelal onbeheer-
wijze, waarop de mensheid ..bezit" nam van
Iterrein, waarnaar deze doorbraak toegang
Tchafte.
niet
zij weten het
Zij wisten het toen
nog niet
Wellicht zal nooit met zekerheid kunnen
worden uitgemaakt, of deze aarzeling en twijfel
en deze onkunde van een kwart eeuw geleden
een zegen of een vloek voor de mensheid zijn
geweest.
Een niet alleen merkwaardig maar ook be
angstigend decor voor de herdenking yan een
historische gebeurtenis van onvoorstelbare
draagwijdte: tegen Kerstmis 1938, nu 25 jaar
geleden, werd het ..geboortekaartje" van het
atoomtijdperk verzonden.
Afzender: Otto Hahn. Duits fysisch-chemi-
cus. later Nobelprijswinnaar.
Geadresseerde: het wetenschappelijke tijd
schrift ..Naturwissenschaften".
Ouders: een klein verstrooid en verdeeld
groepje geleerden.
Belanghebbende: de onvolgroeide mensheid.
Het kind: een volwassen reus
Va vier /aar
onderkend
17 december 1938 voltooide
dr. Otto Hahn, fysisch-che-
Jb van het Kaiser Wilhelm In-
|it te Berlijn, een enerverende
i proeven van enkele weken,
an de resultaten hem verbijs-
Een korte samenvatting van
'"[conclusies ging als ..geboorte-
tlje" van het atoomtijdperk op
leember van dat jaar op de post
{het tijdschrift „Naturwissen-
"o^ftcn"
:t If
froot waren bij Hahn zelf de
il en onzekerheid, het ongeloof
resultaten van zijn eigen ex-
P® lenten, dat hij een paar uur
het stuk liefst weer uit de
tnbus terug had gehaald, zo
,nteI Ide hij twintig jaren nadien.
troE vaag was hij nog geweest in
lie lericht aan de wetenschappe-
kkel wereld, dat eerst zijn vroegere
werkster Lise Meitner «nom
en, na het van Hahn ontvan-^
telegram met bijzonderheden*
lijn proeven, durfde verklaren
n| leze experimenten betekenden:
Vns was in staat atoomkernen
uw
ziekt
de
In 1934 experimenteerde de be
roemde Italiaanse fysicus Fermi
met de beschieting van de kernen
der zwaarst bekende atomen, die
van uranium. Daarbij bleken ato
men van een nieuwe soort te ont
staan die hij ten onrechte
identificeerde als trans-uranen.
d w z. nieuwe atoomsoorten met een
groter atoomgewicht dan dat van
uranium.
Ten onrechte want hier werd
voor het eerst kunstmatige kern
splitsing bewerkstelligd zonder dat
men het verschijnsel als zodanig
onderkende. Eigenlijk is het dus
bijna dertig jaar geleden, dat het
atoomtijdperk geboren werd, maar
het ..geboortekaartje" zou pas vier
jaar later verzonden worden.
Soortgelijke experimenten werden
in de jaren daarna gedaan in Ber
lijn onder leiding van Hahn en Lise
Meitner. in Cambridge door het
team vaifr. de beroemde, toen juist
overleden Rutherford, in Kopen
hagen door Niels Bohr, in Freiburg
door het echtpaar Noddack. in Pa
rijs door het echtpaar Joliot.-Curie,
in Stockholm, in Amerikaanse we
tenschappelijke centra... maar
men wist niet wat men nu eigenlijk
deed
laas over het noodlot der atoomvor
sers ..Heller als tausend Sonnen"
beschrijft, in de jaren voor 1938
meer gediscussieerd over beschie
ting van Abessijnse stellingen dan
over beschieting van atoomkernen.
Onder Duitse geleerden waren ver-
Latrine
hitte discussies aan de orde van de
dag over de politieke ontwikkelin
gen Men begon zich af te vragen
of men wel de verantwoordelijkheid
kon dragen voor het openen van
nieuwe terreinen van kennis, die in
verkeerde handen catastrofaal voor
de wereld zouden kunnen zijngeen
vruchtbare sfeer voor helder weten
schappelijk werk en voor gedurfde
visie. Er groeiden politieke span
ningen tussen democratische lan
den en Duitsland, waaronder ook
het contact en het onderling begnp
tussen bv. de Franse Joliot-Curies
en het Duitse team Hahn-Meitner
moesten lijden. Er waren rassen ver
volgingen. die wetenschappelijke
teams uiteen dreven en die vele ge
leerden naar Amerika deden emi
greren.
Het frappante Is overigens, dat
het toch weer een latere puhlikatie
van Irene Joliot-Curie was, die
Hahn in de herfst van 1938 op aan
drang van zijn medewerker Strase
man op het goede spoor zette. Maar
toen was, een zoveelste teken van
onrust en onzekerheid, zijn be
gaafdste medewerkster Lise Meit
ner, een „met-arische" Weense,
reeds als toeriste via Nederland
naar het buitenland uitgeweken.
Vermoedelijk zou een langer verblijf
in Duitsland haar fataal zijn ge
worden.
Zij. Lise Meitner, is het in feite
geweest, die na de publikatie van
Hahn tegen Kerstmis 1938 zonder
reserve durfde constateren, dat bij
de beschieting van uraniumkernen
werkelijk kernsplitsing was opge
treden. Hahn heeft voor de door
slaggevende proeven gezorgd, maar
het is Lise Meitner geweest, die de
waarheid identificeerde. Het is voor
haar een zeer tragische bijzonder
heid geweest dat zij, na ruim dertig
jaren met Hahn te hebben samen-
Onmiddellijk na de historische
publikatie van Hahn en de inter
pretatie daarvan door Lise Meitner
kwam de wetenschappelijke wereld
in beweging Als een lawine
Het bleek dat bij de splitsing van
eén uraniumkern door eén neutron-
projectiel enkele neutronen uit de
oorspronkelijke kern vrijkwamen,
waarvoor geen plaats was in de
nieuwe kleinere atoomkernen. Die
vrijkomende neutronen konden weer
andere kernen treffen en splitsen,
waarbij een grotere neutronen-re
gen ontstond zo zou een zeer snel
verlopende kettingreactie kunnen
optreden met. een explosief effect.
Dit. is alles heel simpel voorgesteld,
terwijl de praktijk heel wat inge
wikkelder was, maar in principe
ging het toch om dit verschijnsel,
dat. onder bepaalde voorwaarden
zou kunnen optreden
Bovendien bleek, dat de splij-
tingsprodukten van éen uranium
atoom samen minder „materie" be
vatten dan het oorspronkelijke
atoom er „verdwijnt" materie, die
wordt omgezet in energie. Men be
sefte hoeveel energie, want Ein
stein had tientallen Jaren tevoren
reeds de gedurfde en beroemd ge
worden formule berekend E mrt
Dit betekende dat een kleine hoe
veelheid materie gelijkwaardig was
aan een onvoorstelbaar grote hoe
veelheid energie, wanneer men bei
de maar in elkaar zou kunnen om
zetten
De conoeptie van de kernenergie
was geborenvan de kernenergie
voor vreedzame doeleinden maar
ook „de" bom. het speelgoed
waar de mens nog te klein voor
was.
II antroiuren
grijpt in
Nog sneller dan het wetenschap
pelijk apparaat kwamen de gemoe
deren der geleerden in beweging
In slechts enkele weken tekenden
zich pnkele groepen af, enkele
scholen" van opvatting.
Er waren wetenschappelijke on
derzoekers. die onmiddellijk alle
verdere experimenten en onderzoe
kingen wilden stopzetten om te
voorkomen, dat de labiele wereld
van die dagen misbruik van de re
sultaten zou maken. Br waren an
deren, die door wilden werken en
aan de mensheid wilden overlaten,
welk gebruik ervan te maken. Een
derde groep wilde de kennis en ver
moedens alleen aan de vrije wereld
ter beschikking stellen.
Enkele maanden later was de
teerling geworpen door Hitler,
die overigens niets afwtet van wat
er gaande wa».
Tuen de wereld reeds in brand
stond, in 1939, drongen er geruchten
door tot de talloze naar Amerika
uitgeweken Europese natuurkundi
gen, dat Duitsland werkte aan een
„uratiium-project", en op grond
daarvan wierp Amerika zich met de
volle energie op ontwikkeling van
de toen reeds technisch mogelijk ge
worden atoomhom. De inlichtingen
op zichzelf waren juist, de Interpre
tatie niet. Het uranium-project was
bedoeld voor anti-tankgeschut,
maar Wi Amerika wist men dat niet.
Op grond van de vrees, dat Duits
land bezig was een atoombom te
ontwikkelen, ging men daarmee in
Amerika koortsachtig aan het werk.
F.n met succes. In 1945 explodeerden
de eerste drie helse wapens:
New Mexico, hoven Htrosjima
hoven Nagasaki.
In
Toen Hahn in een internerings
kamp van de geallieerden in het
toen reeds vei-slagen Duitsland van
de bommen op Japan hoorde, vrees
den zijn mede-geïnterneerde colle
ga's dat hij de hand aan zichzelf
zou slaan uit schuldgevoelens, hoe
wel hij noch Lise Meitner noch hun
in Duitsland gebleven collega's ooit
een hand hebben uitgestoken naar
welk bom-project dan ook, en be
wust gedurende de oorlogsjaren de
nazi's om de tuin hadden geleid
Bij de Britse geheime dienst wor
den nog steeds achter zware sloten
en gTendeLs de geluidsbanden be
waard van de gesprekken, die de
geïnterneerde Duitse geleerden in
die dagen hielden, zonder te we
ten dat. zij werden afgeluisterd. Het
zou belangwekkend zijn. deze ge
sprekken thans te horen, want nog
steeds en nog onverminderd duurt
het gewetensconflict der natuur
vorsers voort Is er. na zoveel t\id
en nu die gesprekken alsnog hun
grote nut kunnen hebben, niet. alle
reden deze geluidsbanden uit hun
kluis te halen?
Tragedie of zegen?
Het dramtische van deze ge
hele gang van zaken is ge
weest, dat wellicht de atoom
hom onnodig ontwikkeld werd.
uit angst voor een niet be
staand Duits streven naar dit
helse wapen. Maar hoe zou het
gegaan zijn, wanneer vier jaar
eerder, ten tijde van de expe
rimenten van Fermi de moge
lijkheden waren onderkend? Is
juist door deze vertraging het
duivelse wapen ontglipt aan de
duistere machten van het na
zidom? Of is het zo. dat een
vroegtijdige onderkenning het
Westen vier jaar eerder dit
beslissende wapen in handen
zou hebben gebracht, waar
door Duitsland vier jaar eerder
vóór miljoenen doden op vele
slachtvelden en in de vernieti
gingskampen gevallen waren,
in 1941 had moeten capituleren
en Japan aan een oorlog niet'
zou zijn toegekomen, noch
Rusland
Niemand zal het ooit weten
ZU wisten het nl^t en wij weten
het nog niet.
Symplamn tier
gespletenheid
Hoewel de herdenking van de
kernsplitsing door de ontwikkeling
van de geschiedenis in de eerste
plaats de gedachten laat uitgaan
naar de atoombom, de eerste mani
festatie van de krachten van de
„volwassen reus" wiens geboorte
kaartje een kwart eeuw geleden
werd verzonden, mag toch bepaald
niet alleen déarop het accent val
len. ook al ligt de schaduw van het
monsterwapen nog zo zwaar op dit
nieuwe gebied van het menselijk
kunnen.
Deze tweeslachtigheid is typerend
voor het gehele terrein der kern
wetenschap ZU wordt misschien wel
het beet geïllustreerd door het lot
van de grondleggen», de ontdekkers
van het radium en de radioactieve
straling omstreeks de eeuwwisseling,
Marie en Pierre Curie. De eerste
werd het slachtoffer van de stra
ling, die zij ontdekte en die later
zo onmetelijk grote waarde voor de
geneeskunde zou blijken te hebben.
De tweede, die samen met zijn echt
genote dit zegenrijke werk verricht
te, vond de dood toen hij overreden
werd door een vrachtwagen, gele
den metmiötaire uniformen.
Dit ls met alleen een lugubere coïn
cidentie. het ia een symptomatische
gebeurtenis, al is het een speling
van het noodlot. Men nou ook een
woordspeling kunnen gebruiken
gespletenheid is Inherent aan
splitsing
Weldaad hij
vohrassenheid
Hoe het ook de kernenergie Is
in weaen een potentiële weldoener
voor de mensheid van ongekende
grootte. Reeds n« xfln er meer
mensen door de „explosieve" voor
uitgang van de geneeskunde als ge
volg van de kunstmatige kernsplit
sing gered van een wisse dood, dan
er slachtoffers xjjn gevallen door
de bommen. Reeds nu heeft de
kernenergie onschatbare vruchten
opgeleverd voor de welvaart, voor
de landbouw, voor de techniek, voor
het maatschappelijk leven, en wjj
staan daarbij pas aan het begin van
een ontwikkeling met ongekende
perspectieven. Terwijl de gebeurte
nissen van het afgelopen Jaar een
vleugje hoop hebben gevestigd, dat
het einde van de vernietigende as
pecten van dit menselijk kunnen
wellicht in licht Is.
Net zo min ale men de elektrici
teit mag verdoemen omdat ergens
in Amerika een elektrische stoel
staat, of de voor de gehele wereld
zegenrijke luchtvaart mag veroorde
len omdat ook bommenwerpers hun
vernietigende arbeid verrichten, of
verdovende middelen die in de ge
neeskunde zoveel lijden besparen en
zoveel genezing mogelyk maken,
verwijten mag dat zy in verkeerde
handen door verslaving mensen hit
wrakken kunnen maken, zomin mag
men die decemberdag van 1938 zien
als een zwarte dag voor de mens
heid. Integendeel: het was een glo
riedag. mits de mensheid snel ge
noeg volwassen wordt.
Twee mensen zijn er in de we
reld van vandaag, die meer dan
iemand anders bidden om een
dergelijke volwassenheid: de 84-
jarige Otto Hahn en de 85-jarige
Lise Meitner, die een kwart eeuw
geleden stonden aan de wieg
van een reus.
Zegenrijke arbeid als vrucht
van de ontdekking ran een
kwart eeuw geleden. Ren kind
wordt bestraald met radioac
tief materiaalwaardoor het ge
nezing kan vinden voor een an
ders dodelijke kwaal. (Foto
ontleend aan ..Leven met ato
men" door mr. H. C. M. Edel
man),
j h
r u
had men reeds vier jaar
uranium-kernen gesplitst
zij wisten niet wat zij deden.
landJn-sten het niet, aanvaardden
witu iet, durfden het misschien niet
34<N|nraarden, hoewel in 1934 reeds
enkelen de veronderstelling
ii scleutt, dat kernsplitsing was be-
telligd; vermoedens die door
i deskundigen als fantastisch
ïen achteloos gebaar terzyde
bur. 1 geschoven.
I3k.
'hi gei t a a k ba re
hlerif
atoomkern
wist reeds lang, dat de ato-
vaaruit alle materie is opge-
1. zelf weer bestonden uit een
.met. daaromheen wentelende
onen. Veranderingen in de
onenschillen waren op een-
e wijze teweeg te brengen
de kern was ongenaakbaar
"fen, al wist men dat in de na-
elve wel veranderingen in de
louden optreden: zij manifes-
n zich onder meer als radio-
teit.
Wt begin van de jaren dertig
ten enkele geleerden er in.
matige veranderingen in
kernen teweeg te brengen
m te „beschieten" met neutra-
plaat mdeeltjes. neutronen. Veelal
nden er dan radioactieve iso-
of afwijkende verschijnings-
n van de oorspronkelijke ma-
eeltjeo.
TEL]
j f
stens
mers
ig o
er
•den
enoi
Sponningen
Zeker, er waren belangrijke we
tenschappelijke ooi-zaken van dit
niet onderkennen van de aard der
resultaten, maar daarop willen wy
niet ingaan, wy zouden dat boven
dien niet kunnen doen zonder wat
dieper in te gaan op natuurkundige
problemen.
Er waren echter ook zwaarwegen
de andere factoren, die hun Invloed
deden gelden: menselijke.
Men was onzeker, vertwijfeld
soms. er waren grote menselyke
spanningen.
Zo kon het gebeuren, dat Inzicht
wijken moest voor ongeloof. Ida
Noddack verklaarde b.v. reeds in
1934 naar aanleiding van de eerste
uranium-expenmenien van Fermi.
„Het zou heel goed mogelijk zijn,
dat bU de beschieting van zware
atoomkernen met neutronen deze
kernen in diverse grote stukken uit
een vallen Zo ook weigerde
Hahn de resultaten te geloven van
experimenten van Irene Joliot-Cu
rie in Parijs, waaruit hy. als fy-
sisch-chemicus van groot formaai.
als het ware had kunnen „aflezen
wat er gaande was.
Maar die twijfel, "die angst, die
onzekerheid
I ragen, vragen
In het laboratorium van Fermi
werd. zoals Robert Jungk in zUn
fascinerende en beklemmende re-
Zij weten niet wat zij doen
