Bewoners Salazars „witte
en zonnige huis"
DOMINEESKERK OF MONDIGE GEMEENTE!
r
PORTUGAL: HEIMWEE NAAR HET
VERLEDEN J_
Het gist in
Portugal
Onverschillig
Onbemiddeld
Ongeletterd
Onzeker
WOORD
VAN
BEZINNING
Zaterdag 3 februari 1962
Pagina 1
A
x :-■* É&Zïk&s.
(Van onze reisredacteur W. L. Brugsma)
(I)
HET loopt tegen drieën 's nachts in de taveerne van Al-
fama, een oude wijk van Lissabon. De lichten en de helse
Portugese conversatie doven in een schemerige stilte vol ver
wachting. De „guitarrista" en de „violista" zoeken op hun sna
ren een melodie die weifelt tussen mineur en majeur. Dan schuift
tussen de tafeltjes een kleine oude man naar voren, een zijden
halsdoek om zijn magere nek, gebalde vuisten in de broekzak
ken, ogen dicht. Alfredo ..Marceneiro" (de timmerman) tilt zijn
kin op en er komt een hees lied van verscheurende tederheid.
Hij zingt een ,,fado", een volkslied dat hart en ziel van Por
tugal is vol van het verdrietige heimwee dat in Portugal ,,sau-
dade" heet. Een dichter heeft het genoemd: het hartzeer waar
van men geniet, de vreugde die pijn doet. Daarom doen bij
Marceneiro's fado's hijzelf en zijn publiek de ogen dicht. Een
volk staart naar zijn verleden. Want Portugal is het land van
de dingen, zoals zij hadden kunnen zijn. En zoals zij nooit zul
len worden.
Ook van de dingen zoals zij wa
ren: op alle pastelkleurige muren
van Lissabon groenroze, licht
blauw, geel hangen nog de aan
plakbiljetten waarop in het Portu
gees vermeld staat: Goa, licht van
het Westen op Oosterse aarde.
XJit Lissabons haven aan de
Taag zeilden na Vasco da Gama
de Portugese Caravelles op de
eerste kompassen om alle kapen
van de zeven zeeën en leerden de
wereld aan de wereld kennen.
Vandaag vertrekken er schepen
naar Afrika met Portugese dienst
plichtigen, van wie de helft niet
lezen en schrijven kan, om de
wanhoopskreet waar te maken die
ook op de muren staat: „Angola
nosso" Angola is van ons). De
Braziliaan Gilberto Freyre heeft
gezegd: „Zwitserland maakt klok
ken, Holland maakt kaas, Portu
gal gaat op zijn tenen staan om
een grote mogendheid te lijken".
Aan de rand van de vrije
wereld ligt een NAVO-land
dat zich door een paternalis
tische dictatuur laat regeren:
Portugal. Maar de rust die
het regime-Salazar meer
dan dertig jaar'handhaafde,
is de laatste jaren doorbro
ken. Door de strijd om Por-
tugals overzeese gebiedsde
len: Goa en Angola. Door
Enrique Galvao's opzienba
rende rodf van de „Santa
Maria". Het meest door de
mislukte opstand op nieuw
jaarsmorgen in de garni
zoensplaats Be ja.
Tegenover hen die menen
dat de Portugese dictatuur
en het Portugese kolonialis
me voor de vrije wereld een
blok aan het been zijn, staan
zij die geloven dat Portugal
(en niet alleen Portugal)
een regime als dat van Sa-
lazar nodig hebben om het
hoofd te bieden aan de re
volutionaire machten die ons
belagen. Die tweestrijd wint
aan actualiteit nu ook
Frankrijks wettige rege
ring bedreigd wordt door ul
tra-rechtse krachten.
Om aan die discussie ter
zake doend materiaal bij te
dragen is onze reisredacteur,
W. L. Brugsma, naar Lissa
bon gegaan. Hij sprak er met
leden van Salazars regering
en van de oppositie, hij be
zag er de sociale, economi
sche en politieke ontwikke
ling. Hij opent vandaag deze
nieuwe, grote reportage met
eer stemmingsbeeld van de
toestand m Portugal.
De dingen zoals zy hadden kun
nen zijn: de liberale journalist
Francisco Oliveira heeft de kort
sluiting tussen heden en verleden
gevoeld toen hij op uitnodiging van
de NAVO een reis door Westeurope-
se landen maakte en er een twin-
tigste-eeuwse toestand zag, die van
de overvolle maag en de vrijheid.
Maar terug op zyn redactiebureau
weet hy als een vleermuis in een
donkere kamer precies waar de
grenzen zijn waar men zich stoot.
Die grenzen worden op ieder re
dactiebureau in deze lidstaat van
de vrye wereld getrokken door het
rode potlood van de censor. Dus
schrijft Oliveira niet. op wat hij te
zeggen had. Hij neemt zijn ge
kwetste waardigheid onder de arm
en is nog net op tijd voor de laatste
fado van Marceneiro. Ook hij doet
zijn ogen dicht.
Naast hem zitten Amerikaanse
toeristen die zeggen: „Wat een
prachtig land. Zo schilderachtig.
En zo trots". Die Amerikaanse toe
risten hebben met open ogen ver
zuimd te kijken naar de krotwij ken
van Almada die als zweren op de
groene heuvels aan de overkant
van de Taag liggen. Kinderen op
blote voeten scharrelen in de mod-
wM'f V-i
De maag van Portugal: vis
sersvrouwen halen de netten
binnen.
der van de voetpaden, niet om
zandtaartjes te maken, maar om ze
begaanbaar te krijgen voor moeders
ook op blote voeten die water-
blikken zeulen. Tussen de stinkende
bruine krotten zitten stille verwe
zen mannen te wachten op de paar
dagen dat ze kunnen werken, in
totaal misschien drie maanden per
jaar, tegen f2,50 per dag. „Mise-
ria", prevelt een vrouw die haar
waterblik optilt.
Elf families
Hoog boven Almada, op een sok
kel als een kerktoren, spreidt een
gigantische witte Christus zyn ar
men uit. Ook over het paleis van
de familie De Melo, een van de elf
families die Portugal in bezit heb
ben. Na aftrek van belastingen ver
dienen de twee broers en zuster
De Melo driehonderdduizend gul
den per dag. Portugal is het enige
land dat in feite regressieve be
lastingen heeft hoe meer men ver
dient, hoe minder men verhou
dingsgewijs betaalt.
Een schilderachtig land: voor de
visconservenfabrieken van Oporto
staan iedere dag van 's ochtends
zes tot 's middags vier een rij van
honderd vrouwen. Zij wachten tot
er een paar worden binnengeroepen
om twee of drie uur een handje
te helpen. Tegen dertig cent per
uur. Soms wint de trots het van de
schilderachtigheid en dan wordt er
gestaakt. Nooit lang. Staken is ver
boden, er staat zes maanden tot
zes jaar gevangenisstraf op.
Ge v
oangenissen
Portugal heeft een politieke wet
geving, een politieke politie (de
PIDE», twee politieke rechtbanken
(de plenario's) en vier politieke ge-
De ziel van Portugal: fado.
vangenissen. Daarin zitten nu 800
veroordeelde advocaten, arbeiders,
studenten, boeren, schrijvers en nog
eens een paar duizend andere in
voorarrest. Dat mag zes maanden
duren.
„Het zijn maar communisten",
zegt het regime. Hetgeen niet waar
is; het merendeel bestaat uit pro
gressieve katholieken, liberalen, mo
narchisten en sociaal-democraten.
Wèl waar is, dat het meest anti
communistische land van de NAVO
in zijn gevangenissen een volks
front-oppositie smeedt.
De meest toegepaste marteling
van de PIDE is de „estatuo", het
standbeeld. Dat betekent rechtop
staan zonder eten en slaap tot men
bekent. Wat de niet-communisten
in Portugals gevangenissen vooral
in het communisme opvalt is niet
Boedapest of de Berlijnse muur.
Wel, dat het record van „het stand
beeld" op naam staat van de com
munist Francisco Miguel. Hy bleef
twaalf dagen overeind. En tot het
moment dat hij in onmacht viel,
tartte hij zyn ondervragers.
De 73-jarige professor in de poli
tieke economie, Oliveira Salazar, die
sinds 1928 als minister-president
Portugal regeert, is een ascetische
vrijgezel en paternalist, die zich
alleen verantwoordelijk acht jegens
God. Hij is de profeet van het cor
poratieve stelsel, in de dertiger ja
ren ook aangehangen door Musso
lini en Brongersma, in de zestiger
jaren door economen beschouwd als
een sprookje van Moeder de Gans.
De meest in het oog vallende eigen
schap van het corporatieve stelsel
in Portugal is overigens, dat het
niet werkelijk wordt toegepast.
Wit?
Het uitgangspunt van Salazars
„estada novo", zijn nieuwe staat,
was: „Portugal moet worden een
wit en zonnig huis
Welnu zonnig is het, doch dat
kan mi-nder worden toegeschreven
aan Salazar dan aan degenen je
gens wie hij zich verantwoordelijk
voelt. Maar wit?
De hardheid van de Portugese
politiestaat wordt slechts verzacht
door beminnelijke zuidelijke onver
schilligheid. De economie van het
land is in handen van elf Portugese
families en Britse firma's. Het
land maakt zich op voor een kolo
niale oorlog in Angola, waarbij het
de hele wereld tegenover zich zal
vinden, tenzij Salazars laatste hoop
wordt verwezenlijkt, een terugkeer
van het fascisme in Europa, met
name in Frankrijk.
De helft van de bevolking is anal
fabeet. Het gemiddelde jaarinko
men per hoofd is achthonderd gul
den, de bevolking kreunt onder de
werkloosheid.
Het land heeft vergeten te indu-
Het land heeft vergeten te indus
trialiseren. Het heeft 33 jaar lang
prijs betaald van een autoritair re
gime zonder er de enige rechtvaar
diging, materiële vooruitgang, voor
terug te krijgen. Omdat het geen
Kemal Ataturk heeft gekend, zal
het misschien eens een Castro krij
gen.
rein gemist
Geen land i«n Europa heeft ooit
zo de aansluiting bij het heden
gemist als Portugal. Men krijgt nei
ging het te beschrijven als een
man die eenzaam met een rieten
koffer in de hand op eeci leeg sta
tion staat. De trein van de historie
is er al enige tijd vertrokken, hij
hoopt nu op een miraculeuze te
rugkeer.
Als men een 39-jarige Portugese
minister hoort zeggen: „Nu goed,
dan voeren wij een verloren poli
tiek. Als het niet anders kan dan
zullen wij tenonder gaan", wijst
men hem tenzij men een be
wonderaar van Don Quichotte is
op een aantal moderne politieke
en economische alternatieven.
Maar Portugal heeft nog een
prys betaald voor zijn paternalis
tisch regime: de onverschilligheid
van het volk. Zo hangt in de lieve,
oude straten van Lissabon, de „sau-
dade", het zoete en zware heim
wee naar het verleden, de rijkdom
en de grootheid van het Portugese
imperium, waarvan nu de laatste
restanten verdwijnen.
Er is een fado, die zegt: „Een
man staart naar de herfst die
komt, een nieuwe wind steekt op en
jaagt de dode bladeren van de bo
men en de man die kijkt is mach
teloos".
Sinds de mislukte staatsgreep van
Beja op nieuwjaarsmorgen is deze
fado verboden. Het onrustig gewe
ten van de regering veronderstelde
dat met de machteloze man niet
Portugal zelf werd bedoeld maar
professor Oliveira Salazar en met
de nieuwe wind de oppositie. Mis
schien is dat ook wel zo.
'Illllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllltlllilllllllllllllllllllllll
OP DE BOEKENMARKT
Willem Brakman. „Die ene
mens" Querido Amsterdam
1961.
Met „Een winterreis" nog vers
in het geheugen, althans bij mij,
ontmoeten wy de schrijver ^rak-
man voor de tweede maal. Oper-
vlakkig bekeken zou men geneigd
zijn deze nieuwe roman te beschou
wen als een voorganger in de tyd,
van „Een Winterreis". De hoofdfi
guur uit de beide romans, Wim
Akijn is in dit nieuwe boek nog
student in de medicijnen, terwijl
hij in „Een Winterreis" reeds af
gestudeerd is. Dit lijkt mij evenwel
niet de juiste manier om de gang
van zaken weer te geven. In „Een
Winterreis" toch is Akijn op zoek
naar gegevens betreffende het le
ven van zijn oude vader en daar
mee naar die van zyn eigen jeugd
jaren. Het is dus een logisch opvol
ging, dat Akijn in deze tweede ro
man student is, hoewel de tussen
schakel van de ervaren, volwassen
Akijn hier niet aanwezig is.
De student Akijn is een figuur,
die het niet gemakkelijk heeft. Het
geld voor zijn studie komt blijk
baar uit „De villa in Wassenaar",
waar Wim jaarlijks eenmaal met
Misschien hebt u van de
week ook het bericht ge
lezen, dat de Ned. Herv.
Kerk in Hydepark in Drieber
gen het nieuwe seminarie voor
de opleiding van a.s. predikan
ten in gebruik heeft genomen.
De opening van dit centrum,
waar jonge mensen, die hun
studie voltooid hebben, geduren
de vier maanden een meer op de'
praktijk gerichte training ont
vangen, zou geen stof voor een
woord van bezinning opgeleverd
hebben, als deze niet op een iet
wat ongebruikelijke wyze had
plaatsgevonden. Want wie zyn
er vorige week zaterdag naar
Driebergen gereisd om het op
leidingscentrum voor predikan
ten te openen? Theologische
hoogleraren, leden van de syno
de en van andere kerkelijke be
sturen, predikanten en verte
genwoordigers van de theologi
sche studenten, allemaal in het
plechtig zwart gestoken? Ik stel
me voor, dat een halve eeuw
gument dan het financiële hier
bij een rol gespeeld heeft. Waar
om waren het de gewone leden
der kerk, die het eerst officieel
beslag op dit gebouw hebben ge
legd?. Omdat zij het zijn, op wie
uiteindelijk dit stuk kerkewerk
gericht is. De hele theologische
opleiding van jonge mannen en
vrouwen, hun studie aan open
bare universiteiten, hun verblijf
op een kerkelijk seminarie, hun
getheologiseer en het financiële
offer, dat dit van hen èn van
de gemeente vraagt, zal zinloos
zijn, als we met elkaar niet we
ten, dat al deze arbeid uit-einde-
lyk op de mondigheid en ver
antwoordelijkheid van het ge
meentelid gericht is. Om die re-
mensen om kan gaan, altyd
vriendelyk is en nooit boos, een
goed pastor is en boeiend weet
te catecniseren, dat hy op alle
t-yden van de dag voor iedereen
klaar staat en op vele dor
pen moet u er nog aan toe voe
gen: van hem wordt verlangd,
dat hij by uitvoeringen van al
lerlei verenigingen zich tenmin
ste als een middelmatig confe
rencier weet te ontpoppen en
vooral in het bezit is van een
spoorboekje.
Natuurlyk heeft het zin om
aan de gemeente te vragen, wat
ze van de predikanten verwacht.
Toch geloof ik, dat het goed is,
by al deze verwachtingen, die
vaak uit een gevoel van teleur
stelling geboren zijn, te onder
strepen wat in Driebergen door
een huisvrouw is gezegd.
Zy heeft er op gewezen, dat ieder
gemeentelid bepaalde verwach
tingen mag koesteren, maar dat
men nooit zijn eigen taak en
verantwoordelijkheid op de do
minee mag afschuiven.
geleden de opening van een ker
kelijk gebouw ongeveer op deze
wyze zou hebben plaats gevon
den.
Maar in 1962 heeft de leiding
van het opleidingscentrum de
opening op een geheel andere
wyze laten plaats vinden. Onge
veer 200 doodgewone leden van
de Ned. Herv. Kerk, doktoren,
arbeiders, huisvrouwen, advoca
ten, een prinses, vakbondsbe
stuurders, kantoorbedienden, sa
men een doorsnee vormend van
het Nederlandse volk hebben
met elkaar dit gebouw in ge
bruik genomen. Het persbericht
vertelt, dat zy dit hebben mo
gen doen, omdat ze als leden
van de Ned. Herv. Kerk met hun
bydragen de exploitatie van het
nieuwe gebouw zullen financie
ren en daarom mochten zy als
eersten de nieuwe aanwinst van
hun kerk in ogenschouw nemen.
Dat is natuurlyk waar en
daarom in zekere zin byna van
zelfsprekend. Maar toch geloof
ik, dat ook nog een ander ar
den waren het al die rechters,
politieagenten, huisvrouwen en
metselaars, die dit kerkelijk se
minarie in gebruik behoorden te
nemen.
Men heeft daar in Driebergen
aan al deze gemeenteleden, in
groepen verdeeld, gevraagd om
eens enkele wensen over ambt
Eïi opleiding van de predikant
te formuleren. Ik noem enkele
punten, die naar voren kwa
men: de predikant moet beter
op de hoogte zijn van de maat-
schappelyke problemen; hy
moet leren, kort, boeiend en za-
kelyk te preken; hij moet leren
organiseren; hy moet zyn werk
minder gewichtig en met meer
humor leren doen. Dat waren
enkele wensen, die ik uit het
kranteverslag pluk. Afgaande
op de eisen, die „de gemeente"
aan de predikant, stelt, zou men
soms de indruk krygen, dat een
predikant een soort duivelskun
stenaar moet zyn. Want behalve
het bovengenoemde, verlangt de
gemeente, dat hy goed met
Want we doen het gemeente
lid tekort, wanneer we hem al
leen de exploitatie van de ge
bouwen der kerk laten financie
ren en hem wensen voor de pre
dikantenopleiding laten formu
leren. Dit alles heeft alleen zin,
als de gemeente zich in deze we
reld als een mondige, verant-
woordelyke en dienende ge
meenschap gesteld weet.
Het. is God immers niet om de
predikanten, maar om de we
reld begonnen. En in deze we
reld heeft Hy Zyn gemeente ge
steld. En de theologische oplei
ding van de predikanten zy erop
gericht om de gemeente tot haar
dienst in de wereld toe te rusten.
Zoals Christus de Heer niet ge
komen is om gediend te worden,
maar om te dienen en Zyn leven
te geven als een koopsom voor
velen.
P. Kloek
Ned. Herv. predikant,
te Leiden.
zyn moeder heen trekt; onderdeel
van „het filantropisch monsternet
door zyn moeder geweven". Deze
moeder is een ondernemende vrouw,
die tegen geen werk opziet. Zy is
verpleegster, heeft onderhuurders
in huis, helpt in een banketbak
kerswinkel. Er is inderdaad een en
ander voor Wim „om dankbaar
voor te zyn", maar dat brengt hy
niet op vanwege zyn intense le
vensonlust.
Zyn enige vriend Tom heeft hy
by toeval gekregen, want oorspron-
keüjk was Tom de vriend van zyn
broer. Na Toms huwelyk met Trix,
de dochter van de door de beide
vrienden verfoeide majoor, blyft de
vriendschap bestaan. Maar zoals hij
zyn moeder niet verdragen kan,
zo kan Wim ook Trix niet in zyn
buurt velen, omdat zy krompraat
tegen haar zoontje o.a. Alleen met
Tom heeft Akyn het gevoel een
menselyk contact te ondergaan. He
laas krygt Tom een dodelyk auto
ongeluk. Nog erger bezeerd dan hy
van nature al is, tracht Wim by
Trix iets van Tom terug te vinden,
maar dat loopt op niets uit. Zyn
poging by haar „water uit een rots"
te slaan, eindigt alleen in nog meer
weerzin.
Vladimir Nabokov.
„Bastaards". Van Oorschot.
Amsterdam 1961. Witte Oli
fant.
Vladimir Nabocov geeft in deze
roman, die in het Engels de raad
selachtige titel ,3end Sinister"
draagt, inderdaad een terdege naar
het sinistere omgebogen geschiede
nis. Gezien de aanvang en het slot
waarin een „ik" aan het woord is,
zou men kunnen vermoeden, dat het
afzichteiyke drama van de filosoof
Krug en zyn kleine zoon David
een nachtmerrie is.
Adam Krug is weduwnaar en
woont in een stad, waar een wan
staltige dictatuur de overhand heeft.
De dictator Paduk, de Pad byge-
naamd, is eenmaal Krugs klasge
noot geweest en het miserabelste
jongetje, dat ooit op een school
bank heeft gezeten. Met thans de
opperste macht in handen, verlangt
hy van Krug dat deze in het open
baar een politieke belydenis ten
gunste van zyn regime zal afleg
gen, waarna hy bestuurder zal wor
den van de tydeiyk gesloten uni
versiteit. Krug weigert niet alleen
hy piekert er niet over. Maar in
de val zit hy. Zyn vrienden wor
den stuk voor stuk weggesleept door
onvoorstelbare bruten. Hy heeft een
onderhoud met de dictator, waar-
by hy, tegenover deze rittende, te
lefonisch correcties krygt op zyn
gedrag in tegenwoordigheid van het
staatshoofd en waarby van alle zy-
den gecamoufleerde geweren op
hem gericht zyn. Toch ziet Krug
het is onbegrijpelijk het ge
vaar eigenlyk niet in. Het resul
taat is dat hy door een stel nog
ergere wangedrochten dan die zyn
vrienden hebben gegrepen, gevan
gen wordt genomen en dat zyn
zoontje wordt gebruikt als proef
dier, waarop psychopaten hun sa
distische lusten mogen botvieren.
Deze laatste gebeurtenis wordt Krug
nog op een film getoond ook.
Toegegeven dat deze roman dek
sels knap geschreven is. Doch den
kend aan Orwells „Nineteen Eigh
ty-four" krygt men de indruk dat
diens Bi - Brother door de geest
van Mickey Spillane is vervormd
tot De Pad.
CLARA EGGINK.
