Zender „Herrijzend Nederland"
kwam 15 jaar geleden in de lucht
„Zo WAARLIJK HELPE MIJ GOD ALMACHTIG"
Eindhoven 18 september bevrijd;
eerste uitzending op 3 oktober
WOORD
VAN
BEZINNING
Zaterdag 19 september 1959
Tijdens de oorlog in Eindhoven gebouwd
Met toenemende bezorgdheid vernam Zuid-Nederland de verontrustende berich
ten over de hongersnood in het nog niet bevrijde deel van Nederland. Hoezeer
men in het Zuiden meeleefde met het tot van hen, die nog steeds ten prooi waren
aan honger en achtervolging, blijkt uit de wekroep op dit bord. Ook „Herrijzend
Nederland" slingerde dag in, dag uit een hartstochtelijk beroep om hulp voor onze
landgenoten in het Westen de wereld in. Mede als gevolg daarvan zijn toen de
bekende voedseldroppings gekomen.
„Hier Herrijzend Nederland, de vrije zender op vaderlandschen bodem". Op de
derde oktober van het bevrydingsjaar 1944, nauwelijks drie weken nadat de stad
Eindhoven door geallieerde parachutisten was bevrijd, klonk dit zinnetje voor de
eerste maal door de ether.
Het aantal luisteraars was in de aanvang zeer gering, als gevolg van een groot
gebrek aan radio-ontvangtoestellen, en een strenge rantsoenering van de beschik
bare hoeveelheid elektriciteit. Maar ondanks dat ging het bericht van de „nieuwe
radioomroep" als een lopend vuurtje door de bevrijde steden en dorpen der
zuidelijke provincies. Fantastische geruchten deden de ronde, van Amsterdam
mers, die door de linies zouden zijn gekomen met in hun bezit een complete
uitzendinstallatie, terwijl over de plaats van waaruit de uitzendingen gebeurden,
eveneens allerlei gissingen werden gedaan, zonder dat eigenlijk iemand besefte,
dat de complete zender al tijdens de oorlog onder de ogen der wantrouwende
Duitsers was gebouwd en onmiddellijk na hun vertrek „voor gebruik gereed" werd
geïnstalleerd in de zenderruimte van het Philips Natuurkundig Laboratorium te
Eindhoven.
Een gril van het lot wilde dat Duitse
soldaten de vervaardigers, waarvan we
alleen de naam van de heer C. A.
Gehrels noemen, op dit idee brachten.
In de eerste meidagen van het nood
lotsjaar 1940, toen de capitulatie nog
geen feit was, kwamen zij het natuur
kundig laboratorium binnen en vroe
gen aan het dienstdoende personeel
van de zenderruimte binnen een uur
een zender te „willen" bouwen, die ze,
zoals ze nadrukkelijk verklaarden, no
dig hadden voor hun communicatie
met de oprukkende troepen. Voor on-
ingewijden zij vermeld, dat in de zen
derruimte meettafels staan opgesteld,
waarmee zendbuizen worden gemeten,
instrumenten, die eveneens dienst zou
den kunnen doen als korte golfzen-
installaties, zodat het bevel van de
Duitsers inderdaad, ingewilligd had
kunnen worden. Het'behoeft natuurlijk
geen nader betoog, dat niemand hier
voor te vinden was. De Duitsers kre
gen hun zendertje niet; voor de boven
genoemde heren echter was het ver
zoek aanleiding om over het bouwen
van een grotere zender waarmee men
op een bepaalde golflengte Hilversum
te zijner tijd'zoü kunnen vervangen,
alvast te spreken. Want iedereen ver
moedde wel dat de Germanen bij een
eventuele aftocht de installaties in het
Gooi in de lucht zouden laten vliegen.
zender zou kunnen worden gebouwd.
De vragenstellers werden ingelicht en
tegelijkertijd deden zij toen de toezeg
ging dat zij zouden zorgen voor an
tennemateriaal en energie.
Het leeuwedeel in de bouw had on
getwijfeld de heer Gehrels, die een jaar
nadat de werkzaamheden waren be
ëindigd, werd gearresteerd en naar een
concentratiekamp overgebracht, waar
hij kort voor de bevrijding van Neder
land overleed. Zyn arrestatie hield
echter verband met ander illegaal werk.
De maanden verstreken intussen. De
zender, die uit drie afzonderlijke delen
was vervaardigd, stond klaar met een
kaart van de Duitsers eraan beves
tigd. Het versterkergedeelte, een be
staande installatie om grote waterge-
koelde zendlampen te meten, deed
verder gewoon dienst, omdat het na
enige wijziging gemakkelijk als om-
roepzender kon worden gebruikt, en zo
aan de aandacht van de snuffelende
Duitsers ontsnapte.
Dolle Dinsdag
Experimenteren
Eerst in 1941 nam het zo terloops
geopperde plan concrete vormen aan.
Gemakkelijk was het experimenteren
echter niet, want niet alleen moest al
les in het verborgene geschieden, maar
door de afdelingen van het natuur
kundig laboratorium dwaalde tevens
een Duitse majoor rond, luisterend
naar de naam Ellerich, die steeds
speurde naar alles wat illegaal zou
kunnen worden verricht met de be
schikbare kleine zendertjes. Een speci
ale vergunning was nodig zelfs voor
het gewone werk. En nog vandaag kan
men de belangstellende bezoeker de
label tonen, waarmee de heer Ellerich
verklaarde akkoord te gaan dat er met
een zender werd gewerkt, die in wer
kelijkheid een onderdeel was van de
zender, waarmee men later de dage
lijkse programma's van Herrijzend
Nederland zou uitzenden.
Bij het vervaardigen van de zender
moesten de ontwerpers voor de toe
komst rekening houden met twee be
langrijke dingen: in de eerste plaats
het aanbrengen van een antenne, zodat
geëxperimenteerd kon worden, terwijl
in de tweede plaats een moeilijk pro
bleem vormde in de stellige ver
wachting dat de Duitsers de elektri
sche centrales zouden vernielen de
verzorging van de benodigde energie.
Opdracht OD
Omstreeks het midden van het jaar
1942 kwam men in opdracht van de
OD bij de vervaardigers, die de zender
Op Dolle Dinsdag, de onvergetelijke
zesde september 1944, wilden enkele
medewerxers van het Nat. Lab. de an
tenne al bevestigen, maar hun voor
nemen kon worden verijdeld. Wat ge
lukkig bleek, omdat enkele dagen later
de aanvankelijk gevluchte Duitsers
terugkeerden. Een vijfentwintigtal S.S.-
ers, vergezeld door technisch onderleg
de officieren, maar niet op de hoogte
van alle onderafdelingen van het
laboratorium, kwam 16 september om
het Laboratorium te plunderen en een
ogenblik heeft men eraan getwijfeld of
de zender nog behouden zou kunnen
blijven. Alles wat waarde had, werd
gereedgemaakt om aanstonds per
vrachtauto of per trein Oostwaarts ver
voerd te worden. Gelukkig kon deze
opzet gedeeltelijk verijdeld worden. En
ook de zenderruimte werd niet ont
dekt, ornaat de toegang via de centrale
werkplaats meesterlijk met kartonnen
dozen was gecamoufleerd, waardoor de
Duitsers in de waan werden gebracht
dat de „technische wereld" daar op
hield. De zender bleef verborgen en de
grootscheepse landing van parachu
tisten verhinderde verdere roof, want
op 18 september 1944 was de- stad
Eindhoven van vijanden gezuiverd.
Als etherpiraat
Op vrijdag 29 september draaide de
zender proef op een golflengte van
420 meter vlak naast de zender Hil
versum 2 op 415 meter. Daar de beide
Hilversumse zenders nog in de lucht
waren, bleef er niets anders over dan
als een etherpiraat wat te vrij buiteren
en een willekeurige golflengte te kie
zen, hoewel men daar officieel uiter
aard geen recht op had.
Op maandag 2 oktober werd de zen
der voor de laatste maal beproefd. De
aankondiging luidde: „Hier is „Herrij
zend Nederland", de zender op vrije
vaderlandse grond op golflengte 420
meter, met een proefuitzending voor
ail9 Nedsgpnder» la bevrijd ai nog be-
„Ik zweer trouw aan de Ko
ningin, gehoorzaamheid aan de
wetten en onderwerping aan de
krijgstucht. Zo waarlijk helpe
mij God almachtig".
Een klein berichtje in de dag
bladen deelt ons mede, dat weer
een aantal jonge mannen zich
met de woorden van deze eed
verbonden heeft om als officier
van een van de krijgsmachten
Koningin en vaderland te die
nen. We hebben niet veel tijd
gehad om er bij stil te staan,
want er is in deze week te veel
gebeurd dan dat we onze ge
dachten op een kleiner punt
konden concentreren. Het on
verwachte schot op de maan
heeft onze bewondering afge
dwongen en heeft zeker eens te
meer de ongekende mogelijk-
Gode zij dank hebben veel
goede en positieve geluiden in
deze week de vele negatieve van
de laatste tijd overstemd.
In de overweldigende hoeveel
heid nieuws, die op ons afgeko
men is, wil ik even stilstaan bij
dat kleine, bijna verdrongen be
richtje van de beëediging van
nieuwe officieren. Niet allereerst
om het feit, dat er weer een
aantal officieren, het gezags-
apparaat van de staat heeft
aangevuld, al is dat op zich zelf
Maar de woorden van de eed
blijven holle klanken, de huwe
lijksbelofte wordt een aanflui
ting en al het nationale en in
ternationale optimisme vervliegt
als herfstnevel in de ochtend
zon, wanneer dit alles niet ge
dragen wordt door steeds die
zelfde bede: „Zo waarlijk helpe
mij (ons) God almachtig". Twee
wereldoorlogen, de ineenstorting
van koninkrijken en keizerrijken,
de ondergang van wereldrijken
en wereldconcerns hebben ons
geleerd, dat het dwaas is om
het van mensen en hun woor
den te verwachten en te bouwen
op aardse zekerheden. Wie dit
kan, maar ook wil bidden, er
kent zijn eigen onmacht, maar
weet zich tegelijkertijd gedragen
dóór en één met Hem, die in
Het moet wel een vreemde gewaar
wording geweest zijn voor hen, die
toen zo maar een Nederlandse zender
„uit de lucht hoorden vallen". Op dins
dag 3 oktober 1944 werd officieel met
de uitzending begonnen. Perfect waren
de uitzendingen nog allerminst; na
nauwelijks enkele uren in de lucht te
zijn geweest, raakte een omvormer de
fect. Een paar dagen later woei de an
tenne van het dak. Door de microfoon
werd nogal eens gefluister opgevangen,
dat eigenlijk niet voor de buitenwereld
bestemd was en de weergavekwaliteit
der platenprogramma's liet door het
zweven en janken der draaitafels dik
wijls te wensen over. Maar de binnen
komende berichten uit Maastricht,
Helmond, Nijmegen, Weert of Val-
kenswaard bewezen, dat naar de zen
der werd geluisterd.
Kort bereik
De oproep aan Radio-Oranje met
het verzoek om luisterrapporten bleven
echter onbeantwoord; de zender was
blijkbaar op 800 kilometer afstand niet
te horen. Door de smalende opmerkin
gen van Hilversum over het Eindho-
vense zendertje echter was het bewijs
geleverd, dat dit in het bezette gebied
werd opgevangen. Midden oktober
werd een nieuwe antenne aangebracht
tussen een kerktoren en het dak van
heden van het menselijk vernuft
bewezen. Daarnaast eisten de
gratie, waarmede onze char
mante Kroonprinses de Ver
enigde Staten bezoekt, maar
ook de luister van de opening
van de Staten-Generaal onze
bewondering en aandacht. Het
optimisme, dat de regering laat
horen in haar miljoenennota en
de hoopvolle gedachten rondom
het bezoek van premier Kroesj-
tsjef aan president Eisenhower
(wie had dit aan het begin van
dit jaar durven voorspellen?)
wedijverden om de eerste plaats
in onze belangstelling, waarbij
president De Gaulle de voor
pagina's vol maakte met zijn
aanbod tot zelfbeschikking voor
de Franse gebieden in Noord-
Af rika.
het Natuurkundig Laboratorium. Door
de grotere hoogte van deze antenne
was de energie-absorptie door de fa
brieksgebouwen belangrijk kleiner ge
worden en de uitstraling veel beter.
Zelfs Londen meldde een goede en dui
delijke ontvangst.
Energieprobleem
In bevrijd Eindhoven ontbrak het
nog aan veel, bijvoorbeeld aan elektri
citeit. Aanvankelijk moest ieder gezin
het doen met 30 watt per dag. Het
verbruik van de zender beliep ruim 50
kilowatt per uur; op een voor Eindho
ven beschikbaar totaal van 1400 kilo
watt dus een belangrijke hoeveelheid.
Omdat via een groot aantal toestellen
- die een groot verbruik hadden -
druk naar de zender werd geluisterd,
duurde het niet lang of de stroomvoor
zieningsautoriteiten kwamen met het
verzoek, het programma in de avond
uren een tijdlang te onderbreken. Met
name de rubriek „Nederland Herrijst"
en de daarop volgende relayering van
de „Radio-Oranje"-uitzending uit Lon
den zou moeten vervallen.
De belasting van het net namelijk
nam als gevolg van een intensieve be
luistering van deze programma-onder-
delen dermate toe, dat ernstige storin
gen en zelfs uitvallen van de zender te
vrezen waren. Tot onderbreking is het
evenwel niet gekomen. Wel werden de
luisteraars herhaaldelijk verzocht tij
dens de uitzending het licht uit te
belangrijk genoeg, maar omdat
de woorden, die deze jonge man
nen daarbij gesproken hebben
kernwoorden zijn, waarop onze
samenleving gebouwd is. De
militaire dienst en de verhou
dingen tussen meerderen en
minderen zijn ondenkbaar zon
der deze begrippen. Maar even
goed is de goede verstandhou
ding tussen man en vrouw, tus
sen ouders en kinderen, tussen
directeur en arbeiders gegrond
vest op wederzijdse trouw, ge
hoorzaamheid aan het in alle
vrijheid aanvaarde gezag, en
wegcijfering van allesoverheer
send eigenbelang. En dat geldt
in de verhoudingen tussen men
sen onderling, geldt in even
sterke mate in de goede relatie
tussen staten en volkeren.
doen. Maar ook niettegenstaande dat
bleef het net veel te hoog belast, met
als gevolg dat een luisterverbod voor
de tijd na vijf uur 's middags werd
uitgevaardigd. Overtreding hiervan
kwam menige Eindhovenaar bij con
trole op afsnijding van stroom te
staan.
Nieuw ontvangertje
Philips heeft toen een ontvangertje,
dat slechts 6 watt verbruikte en van
een 3 watt leeslampje was voorzien,
ontwikkeld.
Aanvankelijk waren de berichten
over de ontvangst betrekkelijk goed,
vooral na het ophangen van de nieuwe
antenne. Het duurde echter niet lang
of allerlei klachten kwamen binnen.
Op sommige plaatsen hoorde men de
zender wel overdag, maar 's avonds
niet als gevolg van storing door bui
tenlandse zenders. Elders had men
last van een zeer hinderlijke fluittoon.
Kleine verschuivingen van de golf
lengte hielpen niets. Nadat technici
aan de hand van veldsterktemetingen
tot de ontdekking waren gekomen, dat
niemand op 435 meter uitzond, bleek
na enig experimenteren deze golfleng
te heel geschikt voor uitzending te
zijn. Ofschoon door de oorlogsomstan
digheden de internationale golflengte
overeenkomsten niet meer overal
nauwkeurig in acht genomen werden,
kon het willekeurig bezetten van be
paalde plaatsen in de ether een vol-
De umroepcel van Radio Herrijzena Neaerlana wus niet meer dun een klein hokje op de eerste
etage van het Philips Ontspanningsgebouw. Van hieruit heeft luisterend Nederland de grote
overwinningen, maar ook de tegenslagen van de geallieerde legers op onze vaderlandse
to*»*/
alle verzoekingen en in alle kri
tieke beslissingen trouw bleef,
gehoorzaam aan Gods wil en die
Zijn eigen persoon en Zijn eigen
belangen onderwierp aan de
dood terwille van de hele mens
heid.
Moge het korte gebed, uitge
sproken door die jonge officie
ren, nauwelijks gehoord door de
veelheid van gebeurtenissen in
en buiten ons land, ons in deze
historische week even doen stil
staan bij de werkelijke achter
grond van ons bestaan: Hem,
wiens Rijk geen einde zal heb
ben.
Ds. O. R. H. TER HAAR
ROMENY,
Vlootpredikant.
komen chaotische toestand scheppen.
Voorts moest terdege rekening gehou
den worden met het feit, dat militaire
radioverbindingen van deze golflengte
wisseling hinder zouden kunnen on
dervinden.
Zenderwisseling
De zenderwisseling is „Herrijzend
Nederland" haast noodlottig geworden.
In het boek „Hier Radio-Oranje"
schrijft de heer H. J. van den Broek
hierover het volgende:
.Een week na de zenderwisseling, op
zondagavond vlak voor Kerstmis, rin
kelde de telefoon op mijn schrijftafel.
Het hoofdkwartier van de 21e leger
groep uit Brussel belde op. Aan de an
dere zijde van de lijn bevond zich d»
„Chief Signals Officer'. Het volgende
ontspon zich:
„Hebt U de golflengte van „Herrij
zend Nederland" gewijzigd?".... „In
derdaad"Waarom?" Om
dat de ontvangst op 420 meter zo
slecht was, dat wij op die golflengte
niet verder konden gaan"U weet
toch wel dat U zoiets niet doen mag?"
Zeker, maar ik meende dat
buitengewone omstandigheden buiten
gewone maatregelen rechtvaardigen.
De Duitsers houden onze Nederlandse
golflengten bezet; wij zijn dus wel ge
dwongen een ander plaatsje te zoeken.
Ik heb trouwens om officiële goedkeu
ring laten vragen",Ja, dat we
ten we. Maar voor over zo'n verzoek
kan worden beslist, zullen zeker enige
weken verlopen. U gaat dus zonder
verwijl naar Uw vroegere golflengte
terug"„Het spijt me zeer, maar
dat kan ik niet doen. Weer gaan uit
zenden op de 420 meter is nutteloos.
Het programma wordt dan te slecht of
helemaal niet ontvangen. Dan kunnen
we de zaak net zo goed sluiten"
„Toch gaat U naar de 420 meter te
rug"Nogmaals het spijt me,
maar aan die opdracht kan ik geen
gevolg geven"„Wat wilt U
dan?" Als U zegt, dat wij al
leen op 420 meter mogen zenden, gaan
we helemaal de lucht uit; het resul
taat is dan immers toch hetzelfde"
„Dat is Uw eigen zaak". „Goeden
avond" „Goedenavond".
Ik had een prikkelend gevoel onder
de haren. Aan de vooravond van Kerst
mis de uitzendingen stop te zetten was
weinig minder dan een paardemiddel.
Het stond voor mij vast dat geen wer
kelijke militaire redenen de oorzaak
van het telefoontje uit Brussel konden
zijn; anders zou men ons ongetwijfeld
veel eerder tot de orde geroepen heb
ben. Dan zou ik mij ook direct bij de
gegeven orders hebben neergelegd. Zo
als de zaken nu stonden, was er ech
ter geen andere keus dan het uit te
vechten.
Onmiddellijk ging opdracht naar de
zender, a la minute uit de ether te
verdwijnen. Grote consternatie. Bete
kende dit het einde van „Herrijzend
Nederland?" Een mistroostige drie
kwartier volgde.
Tweede gesprek
Toen deed de telefoon zich opnieuw
horen. Dezelfde „Chief Signals Officer"
uit Brussel was aan het toestel.
„Wat is uw besluit na ons gesprek
van daarstraks?"„Wel, „Herrij
zend Nederland" heeft zijn uitzendin
gen gestaakt"Ja, dat heb ik ge
merkt. Waarom doet u dat toch?"....
„Om redenen die ik u al gezegd heb.
Met teruggaan naar de 420 meter ma
ken wij ons belachelijk; het heeft
bovendien geen enkel doel".
Enkele ogenblikken stilte. Toen kwam
de stem:
„U bent wel koppig, maar ik zal het
goed met u maken. Kunt u nog twee
meter opschuiven naar 437 meter?".
„Ja dat denk ik wel"Uitstekend,
schuif dan twee meter op, stuur on
middellijk een officiële aanvraag om
goedkeuring en ik zal zorgen, dat u die
krijgt"Mogen wij, in afwachting
daarvan dan weer onmiddellijk gaan
uitzenden?"Ja. Maar vergeet
niet de officiële aanvraag te sturen!".
„Daar kunt u op rekenen. Dank u wel".
Zo ging na niet meer dan 50 minu-
Neder-
