Beroemd observatorium
„GREENWICH" verhuist
naar oud Engels kasteel
Göttinger atoomgeleerden blijven
„neen" zeggen tegen de kernwapens
r
ZA iG 1 FEBRUARI
WEKELIJKS BIJVOEGSEL
PAGINA 4
2.
Snel groeiende Londen maakte
klokken j juiste waarneming onmogelijk
Steekproeven bij onze Oosterburen (IV)
Een gesprek met professor C. F. von Weizsacker
Wereld-
klok
krijgt
andere
plaats
Nauwkeurige i
Het Observatorium van Greenwich, het belangrijkste centrum van
de tijdrekening, is sedert kort gevestigd in een vijftiende eeuws kasteel
in het graafschap Sussex. Het Observatorium levert, zoals zijn positie
betaamt, zijn bijdrage aan het Internationale Geofysische Jaar, de
grote gezamenlijke studie van de aarde en de zon, waaraan natuur
kundigen uit 60 verschillende landen deelnemen.
In alle tijden heeft de mens de sterren bestudeerd. In het begin
betrof deze studie voornamelijk het voorspellen van het lot van men
sen en volken. Later leidde deze bestudering tot een nauwkeurige
tijdinstelling, hetgeen noodzakelijk was voor de wetenschap van de
navigatie.
De eerste grote bijdrage van Engeland aan de scheepvaart was de
stichting door Charles II in 1676 van het Koninklijk Observatorium
te Greenwich.
(Van onze reisredacteur)
In een bescheiden kamer van de wat slordige
Hamburgse universiteit zetelt een kleine grij
zende man, die professor Carl Friedrich Freiherr
von Weizsacker heet en op wiens vriendelijk en
gevoelig gezicht zich een dilemma weerspiegelt.
Dat dilemma kan men ook van het academisch
rooster aflezen: de professor is eigenlijk atoom
geleerde, maar vandaag doceert hij wijsbegeerte.
En daarin ligt de sleutel tot de strijdvraag, de bot
sing tussen techniek en wijsheid, tussen weten
schap en politiek. Voor dat dilemma heeft pro
fessor Von Weizsacker zich gedurende zijn ganse
wetenschappelijke carrière gesteld gezien, haast
van het moment af dat zij in Göttingen begon.
Want het kleine, lieve Duitse universiteitsstadje
Göttingen was de wetenschappelijke wieg van vele
grondleggers der moderne fysica: Otto Hahn, ont
dekker van de kernsplitsing, Werner Heisenberg,
Edward Teller, Robert Opperheimer. En die
namen zeggen het al, wie de afstamming van de
atoombom wil traceren, komt uiteindelijk in Göt
tingen terecht. Botsing tussen wetenschap en
politiek, het nazi-tijdperk bracht de eerste. De
idyllische jaren van het internationaal weten
schappelijk onderzoek werden ruw verstoord, de
joodse geleerden moesten naar het buitenland ver
trekken, de buitenlandse gasten gingen heen.
Voor de Duitsers als Heisenberg en Von Weizs
acker begonnen de jaren van de desillusie en van
het compromis, de pogingen om de Duitse fysica
te vrijwaren van de politieke ideologie der nazi's.
Tot tenslotte de grootste gewetensvraag kwam:
moest de wetenschap zich in dienst stellen van de
vernietiging, moest zij atoomwapens maken?
Uit de wieg van de kernsplitsing rijst nu
bijval voor een diplomaat: George Kennan
Het was een vraag, die de geleerden aanvankelijk slechts aan zichzelf te
stellen hadden, want de politici noch de generaals geloofden aan de mogelijk
heid. Amerikaanse en uit Europa gevluchte natuurkundigen hebben tenslotte
de politici en de generaals in de Ver. Staten tot de fabricage van de atoombom
overgehaald en er de prijs van veelal ontzaglijke gewetenswroeging voor betaald.
De Duitsers als Heisenberg en Von Weizsacker hebben, hoe men ook over hun
aanvankelijk schipperende compromissen met de nazi's mag denken, uiteindelijk
Hitier om de tuin geleid en verhinderd dat nazi-DuitsIand over atoomwapens
jou beschikken.
John Flamsteed, een "bekend,
sterrenkundige uit die dagen, be-
weerde dat het zeer moeilijk was
om op zee de juiste geografische
lengte te bepalen, aangezien de he
mellichamen onjuist op kaart wa
ren gebracht. Charles stichtte het
„Greenwich Observatorium" en be
noemde Flamsteed tot „Koninklijke
Sterrenkundige". Hij was de eerste
die deze eervolle post bezette.
De waarnemingen, waarmee Flam
steed een aanvang maakte, zijn
sindsdien regelmatig uitgevoerd.
Zij vormen de basis van de tabel
len in de Almanak voor de Zee
vaart, die in 1767 voor de eerste
maal werd uitgegeven. Deze tabel
len geven de steeds veranderende
posities van de zon, de maan, de
sterren en de planeten aan voor
het gehele jaar.
In 1884, toen men internationaal tot
overeenstemming poogde te komen tot
de vaststelling van een nulpunt, of
eerste meridiaan, van welk punt men
de lengte-graden van alle plaatsen kon
meten, werd de meridiaan gekozen, die
dwars door de Meridiaan Cirkel van
het Koninklijk Observatorium te
Greenwich liep. Dit was het zegel op
de roem van Greenwich als een we
reldcentrum voor sterrenkunde en zee
vaartkunde.
De lengtegraad, d.w.z. de afstand ten
westen of ten oosten van de eerste me
ridiaan te Greenwich, is het tijdsver
schil tussen de plaatselijke tijd en
Greenwich Mean Time (G.M.T.). Ook
heden ten dage nog wordt ..Green
wich Mean Time'' als standaard ge
bruikt voor de tijd over de gehele we
reld. Landen op vele duizenden kilo
meters afstand van Greenwich gele
gen, ontvangen het tijdsignaal en om
nu hun plaatselijke tijd te bepalen,
tellen zij er zo veel uren bij of trek
ken zij er zo veel uren af. als zij ooste
lijk of westelijk van Greenwich liggen.
Zoals men kan verwachten, bezit
Greenwich de nauwkeurigste klokken
die de menselijke vernuftigheid maar
kan maken; klokken die in staat zijn
om de tijd tot in de honderdste secon
de juist aan te geven.
Opgeslokt
Toen het Koninklijk Observatorium
werd gesticht, was Greenwich een dorp
temidden der vrije natuur, op ver
scheidene mijlen afstand van Londen.
Vanwege de helderheid van de atmos
feer, bezat het een uitstekende ligging
voor de bestudering der sterren. Maar
Londen is in de loop der jaren zó uit
gebreid, dat het eens kleine Green
wich volkomen in de Londense buiten
wijken is opgeslokt. Met de groei van
Londen werden de toestanden voor
astronomische waarnemingen te
Greenwich slechter en de installatie
van heldere straatlantarens maakte
het uiteindelijk onmogelijk om het
werk, waar het observatorium voor was
gebouwd, voort te zetten.
Na veel beraadslagingen werd het
..Herstmonceux Castle" in Sussex ge
kozen als nieuw tehuis voor het Kon.
Observatorium. Het kasteel is omringd
door ca. 150 ha. grond. Het kasteel
werd met de omliggende grond aan
gekocht door de Admiraliteit, onder
wiens toezicht het Observatorium valt.
In de tuin is er ruimschoots plaats om
de grote telescopen te plaatsen, die no
dig zijn om de waarnemingen uit te
voeren, die het Koninklijk Observato
rium doet.
De verhuizing van het Observato
rium van Greenwich naar Sussex be
gon in 1948 en de naam werd met Ko
ninklijke goedkeuring veranderd van
..Koninklijk Observatorium. Green
wich" in ..Koninklijk Observatorium,
Herstmonceux".
Het herplaatsen van de oude- en het
plaatsen van de nieuwe telescopen -
zal niet voor 1960 zijn voltooid, maar
reeds nu kunnen vele afdelingen van
het observatorium hun werk in het
kasteel uitvoeren.
Eerste meridiaan hetzelfde
Door de verhuizing kwam er geen
verandering in de eerste meridiaan. De
lengtegraad van de ligging van het
nieuwe observatorium is door speciale
waarnemingen, die tegelijkertijd te
Greenwich en Herstmonceux werden
uitgevoerd, bepaald.
In de meridiaangroep van telesco
pen. is de ,,Cooke Reversible" Meri
diaan Cirkel, die vroeger bij de eerste
meridiaan te Greenwich stond, nu ge
heel geinstalleerd en werkt reeds; hij
zwaait om een as die van oost naar
west loopt en men kan er de sterren
op de meridiaan door gadeslaan. De
fotografische Zenith telescoop, die ook
onder deze groep valt. neemt foto's
van de sterren in het zenith. De afme
tingen worden aan de hand van de
foto's bepaald en vervolgens wordt de
tijd berekend.
De „Solar Dome", met haar foto-
heliograaf en spectrohelioscoop is ook
reeds in werking. Tijdens het Interna
tionale Geofysische Jaar worden er
dagelijks tussen 14 en 16 uur om de
drie minuten foto's van de zon geno
men in het licht van waterstof. Ob
servatoria over de gehele wereld zullen
hetzelfde doen. Door nauwe samenwer
king kan men aldus de verrichtingen
van de zon gedurende vier en twintig
uur nagaan.
Een ander aspect van het werk dat
in de „Solar Dome" wordt uitgevoerd
is de studie van zonnevlekken, die zo
veel storingen veroorzaken bij radio-
en televisie uitzendingen. Deze arbeid
zal ongetwijfeld nuttig blijken te zijn
voor het radio- en televisiewezen over
de gehele wereld.
Een van de voornaamste telescoop-
groepen, de „Equatoriaal Groep", is
nog niet voltooid. De koepels, die nu
worden gebouwd zullen de reusachtige
telescopen herbergen. Er zullen in to
taal zes koepels komen, met laborato
ria, donkere kamers en andere instal
laties.
Mooi kasteel
„Herstmonceux Castle" werd in de
vijftiende eeuw gebouwd door Sir Ro
ger de Fiennes, schatmeester van de
hofhouding van Hendrik VI. Het kas
teel is uit Vlaamse baksteen opgetrok
ken en is een van de mooiste en oudste
bakstenen bouwwerken in Groot-Brit-
tannië.
Het kasteel raakte in verval, maar
in 1909 werd het door een Kolonel
Lowther gekocht, die met de restau
ratie er van begon. Hij stierf echter
spoedig daarna; zijn werk werd voort
gezet door Sir Paul Latham, die uit
eindelijk Herstmonceux aan de Admi
raliteit verkocht. Het interieur van het
kasteel is gerestaureerd met trappen,
balken en betimmeringen, die afkom
stig waren uit huizen die in dezelfde
tijd waren gebouwd, doch werden af
gebroken.
In het kasteel zal men voornamelijk
de administratie onderbrengen en bo
vendien zal het als woonverblijf die
nen voor de tegenwoordige Koninklijke
Sterrenkundige.
Een van de taken van het Observa
torium is het reparenen en controle
ren van scheeps-chronometers en hor
loges, die door vliegeniers en zeelieden
worden gebruikt. Dit is een belangrijk
onderdeel van het werk van het obser
vatorium. aangezien het de enige
plaats is in Groot-Brittannië. waar ap
paraten aanwezig zijn, die instrumen
ten kunnen repareren, die zo uitermate
nauw luisteren.
Het kasteel van Herstmonceux is nu
nog niet voor het publiek toegankelijk,
maar de Koninklijke Sterrenkundige
heeft medegedeeld dat hij hoopt dat
bepaalde afdelingen van het observa
torium in de nabije toekomst voor het
publiek open gesteld kunnen worden.
Op bepaalde dagen van de week in de
zomer kan men een bezoek brengen
aan de prachtige tuinen van dit be
roemde observatorium in een kasteel.
„Göttinger Manifest"
Zo zfj gedacht zouden hebben dat
zij daarmee voor verdere gewetens
vragen gespaard zouden blijven, zijn zij
oedrogen uitgekomen. Het bewijs daar
voor ligt in een verklaring van 17 april
1957, die men wel het „Göttinger Ma
nifest" noemt. In die verklaring van 18
atoomgeleerden onder wie men be
roemde namen leest als Max Born,
Otto Hahn, Werner Heisenberg, Max
von Laue en Carl Friedrich von Weizs
acker. spreken zijn hun bezorgdheid uit
over de voorgenomen uitrusting van
de West-Duitse „Bundeswehr" met
tactische atoomwapens die dus tegen
vijandelijke troepen worden gebruikt,
dezelfde vernietigende werking hebben
als de eerste atoombom die op Hiros
hima viel en dat men hen slechts
tactische atoomwapens. Zij zeggen dat
..klein" noemt om de verhouding tegen
over de strategische waterstofbommen
aan te geven. Zij stellen verder dat er
geen middelen bestaan om de burger
bevolking tegen atoomwapens te be
schermen. Hoewel zij mannen van de
wetenschap zijn, gebied^ hun verant
woordelijkheidsgevoel hen niet over
alle politieke vragen te zwijgen. Zij zijn
aanhangers van de vrijheid zoals het
Westen die vandaag tegenover het
communisme vertegenwoordigt. Hoe
wel zij zich niet competent voelen con
crete voorstellen voor de politiek der
grootmachten te doen, zeggen zij te ge
loven dat de vrees voor de waterstof
bom al? voorbehoedmiddel tegen
de oorlog op den duur onbetrouw
baar en in geval van falen fa
taal moet zijn. Tenslotte zeggen zij
dat een klein land als de bondsrepu
bliek zichzelf en de wereldvrede het
beste dient, wanneer het vrijwillig af
stand doet van atoomwapens en zij
verklaren uitdrukkelijk dat zij wei
geren aan fabricage van of proeven
met atoomwapens deel te nemen.
Veel bijval
Nu de plannen om in West-Europa
raketten met atomische lading te sta
tioneren dit onderwerp opnieuw in de
actualiteit hebben geplaatst, heb ik
kortelings professor von Weizsacker
om zijn mening gevraagd. Hij vertelde
mfj dat het Göttinger Manifest uit
binnen- en buitenland veel bjjval had
gekregen, en zei te hopen dat op het
congres van atoomgeleerden, dat dit
jaar in Genève zal worden gehouden,
het dringend nodige contact tussen
geleerden uit alle landen uitgebreid
zal worden.
„Dat is ook voor de regeringen nut
tig. De wetenschapsmensen zullen bij
moeten dragen tot een internationale
overeenkomst, die uiteindelijk onver
mijdelijk is". Baseerde het Göttinger
Manifest zich uitsluitend op ethische
gronden of ook op politieke?
„Voornamelijk op ethische gronden,
maar het is een verheugend toeval dat
die nu eens samenvallen met wat het
politiek gezond verstand dicteert".
Kennan, groot mar
Wat denkt hij van de voorstellen
van de voormalige Amerikaanse am
bassadeur in Moskou. George Kennan.
de Poolse minister van Buitenlandse
Zaken Rapacki, en de Brit Aneurin
Bevan, die ruw samengevat de instel
ling van een atoomvrije zone in Mid
den-Europa wensen als voorloper van
een ontspanning tussen Oost en West?
De professor, een diplomatenzoon,
blijkt een voorzichtig man. Hij kiest
George Kennan uit als de „onver
dachte" politicus om zijn instemming
met deze gedachte te betuigen: „Ken-
nan's voorstellen zijn intelligent en
realistisch. Kennan heeft grotendeels
antwoorden gegeven op de vragen die
wjj in het Göttinger Manifest impli
ceerden. Wij konden die antwoorden
niet geven, wij zijn geen politici. Maar
Kennan heeft zich naar onze indruk
als een groot staatsman laten ken
nen. Enige weerslag van zijn voorstel
len heeft zich al in Adenauers hou
ding op de NAVO-conferentie laten
voelen. Ik geloof, dat Adenauer oprecht
wenst met de Sovjet-Unie een ge
sprek te openen. Daar ben ik blij om.
Ik ben het liever met Adenauer eens
dan oneens. Het Göttinger Manifest
was géén oppositie-verklaring".
Wij behoren bij het Westen
Stak er in het Göttinger Manifest
een wens om Duitsland in een voor
delige neutrale positie tussen Oost en
West te brengen? Professor von Weizs
acker zegt: „Wij zijn Duitsers, maar
wij hebben hier gesprokena ls Wester
lingen en als wetenschapsmensen. Wij
behoren onverbrekelijk bij dat vrije
Westen. Ieder Duits nationalistisch po
gen om zioh daarvan lot te manoeuvre
ren, zou ik als een rampzalig onheil
zien. Wij zijn het eens met Kennan en
die man kan men toch moeilijk als een
Duits nationalist zien".
Een laatste vraag: „Zouden de Göt
tinger atoomgeleerden bereid zijn deel
te nemen aan een „hersen-pool", een
intensieve wetenschappelijke samen
werking tussen de geleerden der
NAVO-landen?" Prof. von Weizsaker
zegt: „Voor zuiver vredelievende doel
einden: ja. Voor de fabricage van ver
nietigingswapens: nee. N,g afgezien
van het feit, dat wij op dat gebied
achterop zijn geraakt en weinig te bie
den hebben, voelen wij er principieel
niets voor?'1
Ziedaar het standpunt van de
woordvoerder der Göttinger geleerden,
die op alle Duitse universiteiten bijval
hebben gekregen. Het zou een ernstige
misvatting zijn, het als een kansloze
illusie van wereldvreemde geleerden af
te doen. Zeker in Duitsland, waar tus
sen zoveel waarden, die in puin zijn
gevallen, die van de wetenschap nog
steeds overeind staat. De woorden van
een „Herr Professor" wegen er zwaar.
Het fraaie kasteel „Herstmonceux waarin het obser vatorium Greenwichgevestigd wordt.
Achter de eeuwenoude voorgevel van het kasteel ..Herstmonceux'' in Sussex verrijzen moderne kantoor-
gebouwen en worden de gigantische telescopen neergezetdie uit Greenwich zijn overgebracht.
