Kernreactor te Kjeller allerminst
spectaculair
Groot Amerikaan, FRANKLIN,
werd 250 jaar geleden geboren
ZATERDAG 28 JANUARI WEKELIJKS BIJVOEGSEL PAGINA 2
Ook deze week was onze mede
werker Rein Brouwer verhin
derd zijn artikelenreeks ..Bewo
gen Leven" voort te zetten. De
volgende week hoopt hij weer
aanwezig te zijn.
Naar fjorden en bergen (IX)
Uiterlijk een zware betonnen
cilinder
De energie van de toekomst
(Speciale berichtgeving.)
De 48-jarige Erik Brofoss, de president van de Bank van Noorwegen,
die viak na de oorlog als minister van Financiën optrad en als zodanig
de Noorse financiële warwinkel, achtergelaten door het Quisling-wan-
beheer onder het machtige Duitse oppertoezicht, had schoon te vegen, is
een realistisch man. Hoe ver hij ook in de toekomst kijkt en de atoom
energie geenszins onderschat, zijn oog blijft toch gericht op de hydro-
elektrische energie, die allerwegen in Noorwegen ter beschikking staat. De
produktie van energie in Noorwegen kan getaxeerd worden op 22.000
23.000 miljoen kwu tegen minder dan 11.000 miljoen kwu in 1945. Bij de
voortschrijding van de huidige opbouw der krachtstations kan men
rekenen op een forse aanwas in enkele jaren. In 1957 zal men 27.000
miljoen kwu produceren. Toch zal het zelfs bij deze snelle vooruitgang nog
vele jaren duren eer men het geschatte potentieel van 120130.000 miljoen
kwu heeft bereikt. De kostprijs zal zeker een 1.5 ore per kwu niet over
schrijden, zei Erik Brofoss, kan dus concurreren tegen elke andere
equivalente energie, waarvoor de kostprijs minstens 5 ore bedraagt. De
produktie van elektriciteit uit atoomkracht kan niet op tegen die van
de elektrische energie.
Deze elementen bezitten meer neutro
nen Zwaar waterstof bijv. Is water met
een atoomkern van 1 proton, waar
aan toegevoegd 1 neutron, waarom
heen 1 elek troon cirkelt
Latere onderzoekingen hebben vast
gesteld. dat er ook nog andere deeltjes
dan pantonen in de atoomkern moeten
voorkomen, namelijk positron, neutrion
bèta deeltjes en mesons.
Als de verhouding van het aantal
neutronen tot dat dér protonen ln de
Isotopen afwijkt van de normale, wordt
het atoom onstabiel en radioactief. Het
zendt stralen uit. Radium ls een radio
actieve Isotoop. De eigenschappen
zijn. dat zij op levende organismen
kunnen inwerken, kristallen van kleur
kunnen doen veranderen en fotogra
fisch kunnen worden vastgelegd. Ra
dioactieve eigenschappen, ö.m. die van
uranium, kunnen met de Geigerteller
warden vastgelegd.
In de kernreactor worden uranium
atomen gesplitst, door een atoomkern
te bombarderen met neutronen. Ge
bleken is. dat er bij de splitsing meer
neutronen vrij komen, dan nodig is
geweest om de splitsing te bewerkstel
ligen. Hierdoor kan men dus een ket
tingreactie bewerkstelligen, mits men
er voor zorg draagt dat de neutronen
niet op andere wijze worden opgeslorpt
(door onzuiverheden in het uranium)
of aan de oppervlakte ontsnappen.
Zwaar water remt de neutronen af en
dient dus om de reacties ln bedwang
te kunnen houden.
De splijtbare atoomkern van urani
um 235 wordt door een neutron in
twee nieuwe atoomkernen gesplitst. De
som van de massa's van deze twee
nieuwe kernen is kleiner dan die van
de oorspronkelijke atoomkern. Demas.
sa welke verdwijnt wordt in energie
omgezet. Dit is de bindingsenergie, die
de oorspronkelijke kern bijeen hield.
De beide nieuwe kemen tezamen heb
ben een zelfde aantal protonen als de
oorspronkelijke kern, echter enkele
neutronen minder. Deze vrijgekomen
neutronen brengen weer opnieuw ura
niumatoomkernen tot splitsing, zodat
een kettingreactie ontstaat. Dit her
haalt zich telkens met een sneeuwbal
effect en speelt zich afin l/1000.000ste
seconde.
DRIE DOELEINDEN
De reactor te Kjeller ls n.l. voor 3
doeleinden gebouwd:
le Onderzoek van de reactor zelf en
zijn gedragingen in de praktijk, het
vry maken van energie.
2e Als neutronenbron voor zuiver we
tenschappelijk onderzoek
3e Isotopenproduktie (voorradig ma.
ken van radioactieve stoffen.
Te Kjeller worden de radioactief te
maken stoffen door een buis in de re
actor geschoven, waar te met neutro
nen worden besohoten.
Gebleken ls dat radio-actieve isoto
pen van groot belang zijn voor de ge
neeskunde bij de behandeling van aan
gedane weefsels.
Ook in de cyclotron te Amsterdam,
worden deze radio-actieve isotopen
vervaardigd.
De vraag naar isotopen ln Scandi
navische landen en in Nederland is
evenwel zo toegenomen, dat het nood
zakelijk ls gebleken de produktie van
de reactor te Kjeller, te gaan verho
gen van 300 KWU tot 800 KWU.
Gedurende het hele jaar wordt te
Kjeller uranium op kleine schaal
gewonnen door het af te scheiden
uit uranium tetrafluoride.
De Idee te Kjeller een kernreactor
te bouwen ontstond ln 1946. In 1948
begon men met de constructie. In april
1951 kwam de reactor gereed, in juli
1951 begonnen de onderzo; kingen. Het
was de enige reactor in de kleine lan
den. de laatste 3 Jaren. Het bestuur
van JENER is samengesteld uit 6 per
sonen: 3 Nederlanders en 3 Noren. De
voorzitter is thans een Nederlander,
prof. J. M. W. Milatz te Utrecht. De
kosten worden gelijkelijk tussen Ne
derland en Noorwegen verdeeld. Ne
derland levert ook personeel. Thans
zijn er 140 personen in Kjeller werk
zaam. Hiervan zijn 10 Nederlanders en
8 buitenlandse gasten. Het instituut
staat open voor bevriende naties. Er
is geen geheimzinnigheid.
De financiële basis wordt geregeld
door de IFA (Instituut For Atomener-
gi> Noors en de FOM (Fundamenteel
Onderzoek der Materie) Nederland.
De IFA ontving zijn geldelijke bij
dragen van het ministerie van Indus
triële Zaken, ministerie van Defensie,
de Raad voor Industrieel Onderzoek
en.. uit een voetbalpool (630.000
kr.). Bovendien levert de reactor nog
warm water aan een wasserij.
De FOM putte haar gelden uit de
volgende bronnen: Nederlandse rege
ring via de Nederlandse Organisatie
voor Zuiver Wetenschappelijk Onder
zoek; scheepvaart en Industrie
Verdere inkomsten verkreeg het in
stituut door de verkoop van isotopen
en door Isotopen-service, een bedrag
dat ongeveer 770.000 kronen beliep ln
1953.
Uranium ls zeer kostbaar. Uranium-
oxyde kost plm. f. 30.000 per ton. Me
tallurgisch uranium en het zgn. ver
rijkte uranium zijn duurder dan goud.
Wij keken dan ook wel verbaasd, toen
men ons ln de kelder van het reactor
gebouw enige reserve-staven in alu-
miniumbuizen liet zien, zo maar op dc
vloer opgeslagen. Wli mochten de sta
ven even tillen, zonder toen het besef
te hebben voor hoeveel waarde wij in
onze handen hadden.
Nederland heeft bij de samenwerking
het uranium ingebracht, dat sedert
lang in ons bezit was. Noorwegen het
eveneens kostbare zware water.
In Noord-Noorwegen zouden urani
umertsen zijn gevonden. De aanwezig
heid van verscheidene geologen ln het
bezit van Geigertellers, door ons waar
genomen bU ons verblijf te Bodo, is een
aanwijzing voor de Juistheid van deze
berichten. Ten aanzien van het bou
wen van kernreactors komt Noorwe
gen dus wel ln een gunstige positie.
Er zijn ook plannen in Noorwegen
een nieuwe kernreactor van 700 KWU
te bouwen. Benevens een nieuw iso
topen-laboratorium. dat ln de komen
de zomer in gebruik zal worden ge
nomen. Verder zal een nieuw gebouw
worden gezet voor de vervaardiging
van plutonium, dat wordt afgescheiden
van uranium. De installatiekosten zijn
voor rekening van de Noren, Er is een
speciale overeenkomst, waarin is vast
gelegd, dat het kapitaal gefourneerd
wordt door het land waar gebouwd
wordt.
Op deze basis zullen ook in Neder
land reactors worden gebouwd.
Beroemd uitvinder (o.a. van de bliksemafleider)
ivas ook een verdediger van vrijheidsidee
Man van wetenschap, die een open oog
had voor praktische vindingen
Dinsdag 17 januari j.l. was het 250 jaar geleden, dat Benjamin
Franklin werd geboren. Deze beroemde Amerikaan, vijftiende kind
van de kaarsenmaker Josiah Franklin in Boston, vergaarde zich onver
gankelijke roem als uitvinder, politicus en diplomaat, nadat hij in het
begin van zijn leven een verdienstelijk journalist was geweest, die
zijn eigen blad drukte. Bovendien was Franklin schrijver van humo
ristische en wijsgerige artikelen, die nu nog de moeite van het lezen
waard zijn. Wanneer men zich afvraagt wat de oorzaak was van zijn
veelzijdige werkzaamheid, kan het antwoord slechts luiden: brede
belangstelling voor alle dingen des levens. Te Philadelphia, waar hij
het grootste deel van zijn leven woonde, richtte hij een brandweer,
een politiekorps, een ziekenhuis en een volksuniversiteit op. Iedereen
kent zijn naam als die van de uitvinder van de bliksemafleider. In
Amerika eert men hem bovendien als verdediger van de vrijheidsge
dachte: deze denkbeelden kwamen duidelijk tot uiting, toen hij lid
was van de Conventie van Philadelphia, waar de Amerikaanse Grond
wet werd opgesteld. Aan hem is voorts te danken, dat de posterijen
in zijn land sterk werden verbeterd (hij was o.m. ..postmaker general")
en hij bewees de Ver. Staten op gevorderde leeftijd een schitterende
dienst door. ten tijde van de Amerikaanse vrijheidsoorlog tegen
Engeland, in Parijs te bereiken dat Frankrijk de nieuwe staat overzee
erkende en de Britten de oorlog verklaarde. Op 17 April 1790 overleed
deze man van schitterende kwaliteiten.
Zoals gezegd: Benjamin Franklin
was ongeloofelijk weetgierig. Hij stelde
zijn vrienden meer vragen dan zij kon
den beantwoorden Én wanneer hij
toch een antwoord kreeg, maar het be
vredigde hem niet, dan ging hij meestal
zelf de zaak onderzoeken tot hl) tevre
den was met de oplossing, die hijzelf
gevonden had
Aan deze drang tot vermeerdering
van zijn kennis lag bij Franklin In feite
het verlangen ten grondslag zijn mede
mensen gelukkiger te maken en hen
te doen delen in de gemakken des
levens Zelfs in de meest kritieke ogen
blikken kon er een gedachte door zijn
brein flitsen, die een herhaling van een
dergelijke crisistoestand beoogde te
voorkomen Toen hl) op zijn tweede
reis naar Engeland bij een «chipbreuk
buiten de haven van Falmouth er am
per het leven had afgebracht, schreef
hij met grote gemoedsrust aan zijn
vrouw: ..Misschien had ik mij bij déze
gelegenheid plechtig moeten voorne
men een kapel te bouwen voor de een
of andere heilige; maai. zou het
niet beter zijn een vuurtoren te bou
wen?"
Reeds vroeg openbaarde zich bij hem
een grote toelangstelling in de techniek
toen hij als jongeman werkzaam was
in de drukkerij van een oudere broer
Daar deed hij. wanneer de gelegenheid
zich daartoe bood, proefnemingen met
allerlei nieuwigheden van eigen vin
ding en later ontwierp hij een pers met
koperen platen, de eerste ln zijn land
In die jaren deden de kolonisten het
nieuws en de berichten uit verre stre
ken op in de kroegen en herbergen,
waar zU vee! samenkwamen Er be
stond nog geen post, die huis aan huis
bezorgd werd. In steden als Boston,
New York en Philadelphia werden
brieven uit Europa door zeelieden aan
de goede zorgen van de kasteleins toe
vertrouwd. bij wie de brieven konden
worden afgehaald Daarom was de
aankomst van een schip altijd een
grote gebeurtenis. Brieven uit het bui
tenland werden ln de herbergen
tieve Ideeën met betreking tot bestra
ting. straatreiniging, politiewezen, ven
tilatie. besparing van daglicht, onder
wijs. enz. HU gaf aanwijzingen hoe het
roken van schoorstenen te beperken en
construeerde een open haard met bU-
zondere warmtecirculatie, waardoor de
warmte meer gelijkmatig door het ver
trek werd verspreid, zodat het niet
langer nodig was gezamenlijk rond het
vuur te hokken. Het ls tekenend voor
meestal luid voorgelezen. Toen Frank
lin zag met wel een aandacht de bur
gers elk nieuwtje verslonden werkte hij
prompt plannen uit om deze honger
naar nieuws te bevredigen. Het duurde
niet lang of hy werd uitgever van de
Pennsylvania Gazette, Poor Richard's
Almanack en de Philadelphische Zei-
tung (het eerste in een vreemde taal uit
gegeven dagblad in AmerikaDankzij
deze dagbladen en almanak bleven de
kolonisten niet alleen op de hoogte van
vat er in de wereld omginc. maar te
gelijk droegen zy er toe bij onder de
mensen een geest van saamhorigheid
aan te kweken
Tal van uitvindingen
Tijdens zijn vele reizen naar Enge
land en Frankrijk placht Franklin de
zon 4e sterien, het weer en de koers
van het schip te observeren. Hij stelde
zijn gedachten over de verbetering van
de navigatie op schrift en noteerde
daarbij tevens de vragen die bij hem
opkwamen ten aanzien van de natuur
wetten. Toen hij op 20-jarige leeftijd
de oceaan overstak hield Franklin
reeds een journaal van de reis bij,
waarin hij aantekening hield van
windrichting en -sterkte, een regen
boog en een zoneclips Op zijn laatste
terugreis naar Amerika schreef hij, on
danks zijn slechte gezondheidstoestand,
een lange verhandeling over de bouw
en bevoorrading van schepen, de win
den. de zeestromingen en de tempera
tuur van het water.
Op zijn naam staan meer belangrijke
uitvindingen en vernuftige ideeën
dan op die van enige andere Ameri
kaan uit de 18de eeuw. Aan zon naam
is verbonden de uitvinding van de blik
semafleider, de verbeterde lantarens
voor straatverlichting, dubbelfocus-
brilleglazen (zelf droeg hU het eerste
van deze thans algemeen gebruikte
vinding), de armonica (glas-spinet),
de idee van openbare bibliotheken en
van de brandweer en tal van construc-
gen, die door het oplaten van zijn vlie
ger een fantastische droom wilde ver
wezenlijken. Spoedig werd zijn bliksem
afleider echter toegejuicht als de be-
langrUke uitvinding, welke zU ln wer
kelijkheid bleek te zyn Andere ont
dekkingen op elektriciteitsgebied be
zorgden hem ln korte tijd een grote
reputatie. Lord Brougham. Brits
staatsman, heeft eens van hem ge
zegd: „HIJ kon met een minimum aan
apparatuur zijn proefnemingen ver
richten en bi) zijn proeven en ontdek
kingen van de gewoonste materialen
gebruik maken. Met een oude sleutel,
een zijden draad, wat nagellak en een
vel papier slaagde hij er in vast te
stellen dat de bliksem een elektrisch
verschijnsel ls".
Dat bU op zeventigjarige leeftijd zich
de taak toegewezen zag zich naar
Frankrijk te begeven om daar te trach
ten de Fransen te bewegen tot erken
ning van de nieuwe onafhankelUke
Amerikaanse staat, dankte hy eigen
lijk aan het feit van zjjn uitvinding
van de bliksemafleider. Deze uitvinding
het karakter van Franklin, dat toen de
gouverneur van Pennsylvantë hem
aanbood patent op deze haard te ver
strekken, Franklin weigerde omdat,
zoals hij zei. „ik niet leef om louter
welvaart te vergaren en omdat wij
allen al zoveel van de uitvindingen van
anderen profiteren, dat wij blij moeten
zijn als er zich een gelegenheid voor
doet om de rollen om te draalen".
Onomstotelijk bewijs
Een tijd lang hebben Franse en En
gelse geleerden weinig of geen aan
dacht aan Franklins bijdragen tot de
wetenschap besteed. Zy lachten om
zijn proefneming met een vlieger om
„de bliksem uit de wolken met be
hulp van een spitse staaf af te voe
ren'. Franklin was voor hen een jon-
was daarom van zoveel belang, omdat
zU een einde maakte aan het bUgeloof.
dat het hemelvuur ontstond door het
rechtstreeks ingrijpen van een boven
natuurlijke macht, die erop uit was de
bozen te straffenDc opvattingen
van de Verlichting hadden deze en
soortgelüke denkbeelden reeds enigs
zins geschokt, maar eerst Franklin
leverde het onomstotelijk bewijs, dat
de bliksem een elektrisch verschijnsel
is, dat ontstaat doordal wolken met
elektriciteit geladen zyn. Men kan zich
dus voorstellen met welk een ontzag
deze overigens zeer eenvoudige Ame
rikaan In Parijs werd ontvangen. Dit
wetenschappelijk aanzien vergemnkke-
lykte vanzelfsprekend het uitvoeren
van zün opdracht aanzienlijk! Op
84-Jarlge leeftUd overleed deze be
gaafde Amerikaan in volle gemoeds
rust na een rijk leven.
Bovenaanzicht van de kernreactor
te Kjeller.
waarin men de handen moet steken.
Deze laten direct een belsignaal ho
ren, als men een teveel aan radio
actieve stoffen met zich meedraagt. Zo
gevoelig zijn deze apparaten, dat zij
zelfs reageren op de lichtgevende wij
zers en cijfers van een horlogeplaat.
Het centrum van deze reactor is een
aluminium tank, omgeven door een
grafiet-reflector van twee meter hoog.
te entwee meter doorsnede, bijna ge
heel gevuld met zwaar water <D„0).
water met ander soort waterstof, na
melijk Deuterium. Dit wordt door de
Norsk Hydro te Rjukan vervaardigd.
Hierin hangen de uraniumstaven, be
vestigd aan een deksel; 65 sta/ven,
ieder totaal 35 kg wegend, omgeven
door cm dikke aluminiumbuizen.
Aluminium absorbeert geen neutronen,
evenals cadmium, clrconium en mag
nesium. Het beton laat geen gamma-
stralen door.
Voor het opwekken van de energie
worden de uranlum-atomen gesplitst.
SPLITSING VAN ATOMEN
In de tijd, dat wij nog scheikunde
en natuurkunde, in ons voor de exacte
wetenschappen minder geschikte hoofd
tradhtten te pompen, was men de
mening toegedaan, dat een element
niet verder gedeeld kon worden dan
in atomen. Een opvatting, die door de
wetenschap ls achterhaald. Het atoom
kan gedeeld worden in een kern met
elektronen, die daar omheen bewegen.
Deze kern kan weer verdeeld worden
in protonen en neutronen. De elektro
nen zijn negatief geladen en lichter.
De protonen zijn plm. 1840 maal zwaar,
der en positief geladen. De lading van
een elektron en een proton is even
groot. Neutronen zijn even zwaar als
protonen, dooh ongeladen. De el-ktro-
n# wentelen om de kern als de pla
neten om de zon in een zonnestelsel.
Ieder chemisch element heeft een ver
schillend aantal elektronen, door de
chemische eigenschappen bepaald, dat
voor een bepaald element dus steeds
eender blijft en kenmerkend is. Ele
menten met dezelfde chemische eigen
schappen. doch met een verschillend
atoomgewloht, dus andere fysische
eigenschappen, noemt men Isotopen,
d wz zy nemen een gelijke plaats ln.
Achter een watermuur van 40 cm
dikte worden te Kjeller uranium-
staven. die in de reactor bestraald
zijn. in salpeterzuur opgelost, als
eerste stap in een proces om
plutonium metaal te isoleren.
Toch werken de Noren hard mede
om de produktie van atoomenergie te
bevorderen. In Kjeller, nabij Lillestrom
en niet zo ver van Oslo ls gevestigd de
Noors-Nederlandse „Joint Establish
ment for Nuclear Energy Research
(JENER); ln ZuidnNoorwegen zal
eveneens een kernreactor worden ge
bouwd.
Nu moet men niet denken, dat men
in Kjeller imposante gebouwen, waar
de JENER is gevestigd, kan aanschou
wen. In tegendeel I Men moet inten
sief naar de kernreactor zoeken! WU
dwaalden met onze auto langs ver
schillende wegen, passeerden militaire
terreinen onder strenge bewaking,
stopten met een zucht: „Ha, hier zal
het wel zjjn", doch moesten nul op
't rekest krijgen, ja zelfs ervaren, dat
men ons daar de Juiste weg niet kon
wijzen. Tot wij een bordje zagen, zeer
bescheiden, wijzende naar JENER.
Daar kwamen wtJ dan eindelijk aan
en zagen een niet overmatig groot,
doch toch wel flink administratiege
bouw, met congres, en collegezalen en
controle-apparaten en iets verderop, ge
heel afgescheiden op een kleine hoog
te gebouwd, het kernreactorgebouw,
waarvan ook de keldergewelven geheel
in gebruik zyn.
Na een uiteenzetting van dr Pels.
een Nederlandse ingenieur, te hebben
aangehoord, waarbij wy duidelijk ons
tekort aan kennis der fysica en ohe-
mie hebben gevoeld, betraden wy dan
de hal, het heilige der heiligen, waar
de kernreactor ls opgebouwd, de ato
men worden gesplitst, de ketting
reacties worden verwekt, die de ener
gie van de toekomst moeten leveren.
De energie, die de wereld moet redden
als de andere bronnen zijn uitgeput.
«Hoewel er dan ook nog altijd de ener
gie is uit zon water er. vlndi Er was
niets spectaculars aan Het is een
grote cilinder, eer. kle.r. soort gashou
der met betonnen wanden van 2 meter
dik, met velerle. uitsteekse.s. instru
menten, goniometers optische en elek
trische Deze ovenachtige cilinder was
omgeven door laboratoria, waar tal van
jonge lieden ln witte jassen rondliepen
met een instrument op de revers, een
controle-apparaat, dat de radio-activl-
teit, door hen opgevangen aantoont
Bovendien zijn er nos apparaten,
waarmede men langs de kleding strijkt,
en ook kastjes met instrumenten
