l
ONDERWORPENHEID^
VRIJHEID OF
PAASLAM aan het spit in
elke Griekse tnin
3e Jaargang No. 28
HET onderwerp, waarover ik
ditmaal met U zou willen
spreken en dat in het
midden van deze kolommen
staat afgedrukt, is geen ver
traagde overdenking over de be
vrijding, die we enkele maanden
geleden hebben herdacht.
Overpeinzingen daarover zijn
aan een bepaalde datum gebon
den en missen hun doel. wan
neer men buiten het kader der
bevrijdingsweek daar nog eens
op terugkomt.
Om op mijn onderwerp van
deze week te komen, zou ik U
uit willen nodigen om een
ogenblik met my te willen stil
staan bj) de tijd, toen de mens
heid. voor ons besef in heel pri
mitieve vormen, een aanvang
maakte met het beoefenen der
wetenschap. De aarde, die men
bewoonde, werd niet langer
zonder enige nadere overden-
WOORD
VAN
BEZINNING
op de een of andere wijze aan
de krachten en de wetten van
deze elementen onderworpen
was. De wetenschap, die men
beoefende, was geen studeerka
meraangelegenheid zonder meer.
neen, zij stond in nauwe betrek
king tot het menselijk bestaan.
In Arabié. waar men zich
wetenschappelijk meer bezig
hield met de bestudering van
de hemelkoepel, legde men ver
band tussen de baan van de
hemel-lichamen daarboven en
het menselijk leven, zoals het
reilt en zeilt, hier op aarde.
kruit niet tijden lang het leven
op aarde beheerst en aan zich
onderworpen?
En al geloven wij moderne
mensen niet meer in een veel
heid van goden en geesten,
wordt ons bestaan hier op aarde
niet beheerst, beangst en ver
duisterd door de elementen de
zer wereld, welke die dan ook
zijn mogen?
Wanneer wij hier oog voor
gekregen hebben, is het ons
pas mcgelijk om de betekenis
van het geloof in Jezus Christus
ten volle te gaan verstaan. /Of
eigenlijk moet ik het omdraai
en: pas vanuit het geloof in
Christus gaan we de verschrik
king van onze menselijke on
derworpenheid aan de krachten
en elementen der wereld zien.
Stelt U zich eens voor de
keuze: door wie laat U Uw le
ver! liever beheersen, door de
r~
j
kmg aanvaard, zoals een dier
zijn omgeving accepteert, maar
werd onderwerp van menselijke
bespiegeling. Wij weten tegen
woordig, dat de aarde, die we
bewonen, is opgebouwd uit een
hele reeks elementen en dat er
in die elementen onvermoede
krachten schuilen Een aantal
eeuwen vóór Christus, toen in
Griekenland het menselijk den
ken zich hier mee bezig hield,
had men nog op geen stukken
na de gedifferentieerde kennis,
die wij thans bezitten. Men on
derscheidde toen nog maar 4
elementen: water, lucht, aarde
en vuur. En hoewel men van
electronenleer en kernenergie
neg geen vermoeden had,
schreef men toch een grote be
tekenis toe aan de beweging.
Waarom ik deze dingen in
enkele zinnen ter sprake breng?
Omdat men in die dagen vrees
de, dat het menselijk bestaan
Kortom, het menselijk be
staan was aan de elementen van
het heelal, aan de aarde, het
vuur, aan de eeuwige beweging
of aan de sterren onderworpen.
We zijn, als moderne mensen,
heel gemakkelijk geneigd om
over deze primitieve wetenschap
te glimlachen. Daar is betrek
kelijk weinig reden toe. Want is
er sinds de mensheid deze eerste
overleggingen aan de aarde en
het menselijk bestaan wijdde,
zoveel veranderd? Natuurlijk,
de lijst van elementen is een
beetje langer geworden. Wij we
ten behalve van het bestaan
van water, vuur, lucht en aar
de nu o.a. nog van de elemen
ten ijzer en zwavel en niet te
vergeten het uranium af. Maar
is sindsdien met alles gelijk ge
bleven? Doen wij ook nog niet
alsof het menselijk bestaan aan
deze elementen onderworpen is?
Hebben het staal en het bus-
onbeteugelde krachten, die in
deze wereld schuilen, door het
vuur, de zwavel, het uranium,
door de zwijgende loop der ster
ren, door de instinctieve haat
in het menselijk bloed of door
de liefde, die Christus ons bewij
zen wil?
U zegt, dat die keuze U moei
lijk valt? Als het nu nog eens
net omgekeerd was, n.l. dat in
laatste instantie niet U-te kie
zen hebt, maar dat Christus
reeds lang voor U gekozen heeft
en dat U die keuze alleen maar
beamen moogt? Kijk, dat is uit
eindelijk de betekenis van
Christus' persoon en daad.
En U verstaat het wel: daar
in ligt voor ons persoonlijk en
voor de volkerenwereld als ge
heel de bron der ware vrijheid.
P. KLOEK
Herv. predikant te
Leiden
nu begreep ik eerst goed het waarom,
Paaszondag is eigenlijk de enige dag
van het jaar, dat de Griekse mannen
eoht huiselijk zijn. Op straat en in de
café's was, althans m Arta, niets te
doen, maar alle activiteit werd ont
plooid in de tuintjes waar de primi
tieve spitten waren opgesteld boven
de houtskoolvuurtjes. Het lam rooste
ren scheen een soort ritueel, dat zes
uur spitdraaien vergde. Men loste
elkaar om het half uur af en om in de
juiste stemming te komen dronk men
dc reeds door mij genoemde ouzo en
koffie met af en toe een lik Jam en
paarsrood geverfde eieren. Om één uur
zou het lam van Mlmis Haritos en zijn
vrienden klaar zijn en in afwachting
daarvan dwaalde ik door het stadje
en onderging om de honderd meter de
gastvrijheid van een Griekse familie,
welke me niet zonder meer haar huis
wilde laten passeren. Men schudde me
de hand en zei „Chronia polaChristos
anesti! Nog vele Jaren! Christus is
opgestaan", waarop ik naar de vaste
traditie van het land antwoordde:
„Chronia pola! Alithos anesti! Vele
Jaren! Hij is inderdaad verrezen!"
Hierop deed men mij in de tuin bij
het spit plaats nemen en alle goede
gaven gebruiken. Zo kwam ik in de
vroege middag bü Mimis en de zijnen
met een reeds overdadig gevulde
maag en in een vrolijke stemming.
Hierop volgden nog uren van ge
braden vlees eten en wijn drinken en
luidruchtige, doch hoogst onschul
dige praat. Dat was Pasen in Arta
en zo zal het bjjna overal in Grie
kenland wel toegaan.
GEEN PUNT VAN DISCUSSIE
Dit relaas heeft niets te maken met
een diepgaande beschouwing, het is
slechts een verslag van een buiten
staander. maar wellicht zult ge er toch
uit gelezen hebben hoe ongedwongen
de Grieken hun godsdienst opvatten.
Zij richten zich veelal met kinderlijke
vertrouwelijkheid tot God en hebben
daarbij de algemeen zuidelijke neiging
om hun religieuze gevoelens in eerste
instantie te concentreren op symbolen.
Zo is er bijvoorbeeld in elke taxi of
autobus boven de voorruit een lange
reeks Heiligenplaatjes, medailles, reli
kwieën (en daarbij ook steeds een
bosje frisse bloemen). Zelfs heb ik meer
dan eens gezien, dat een buschauffeur
onmiskenbaar met veel liefde een
religieus diorama had gemaakt van
uitgeknipte plaatjes, watten en rode
lampjes en dit vóór zich in de bus
opgehangen.
Tussen religie en dagelijks leven is
een directe samenhang, de Kerk is
een onderdeel van het leven van alle
dag, wat natuurlijk ook komt door
dat 96 procent van het volk tot
dezelfde Grieks-Orthodoxe staats
kerk behoort. De een vat de zaak wat
serieuzer op dan de ander, de onder
stromen van het bijgeloof treden nog
wel eens duidelijk aan de oppervlak
te. men is er waarlijk niet blind voor
dat de eerbiedwaardig uitziende,
altijd met baard en lange haren ge
tooide pappas' (geestelijken) vooral
in de steden dikwijls meer zakenman
dan Christen zijn. maar de gods
dienst is toch geen punt van discus
sie. Het is een realiteit.
h. a.
LOVE-
GAME
Een aanstaande
Wimbledon-kam-
pioen smaakt voor
het eerst het zoet
der overwinning.
Hoe men in A i ta Pasen vierde
(Van een bijzondere medewerker)
Nooit eerder in mijn leven heb ik zoveel eieren, anisette, iam.
zwarte koffie en lamsvlees op een voormiddag genuttigd als Paas
zondag in Arta. Nu zegt dit op het eerste gehoor misschien niet zoveel,
omdat genoemde combinatie van voedingsmiddelen op zichzelf reeds
ongebruikelijk is, maar wanneer ik meer gedetailleerd spreek over
acht eieren, tien glaasjes anisette (ouzo), tien kopjes Turkse koffie,
negen schoteltjes jam en om en bij een pond lamsvlees, dan zult U
allicht begrijpen, waarom ik het feit met enige nadruk naar voren
breng. De consumptie van zoveel spijzen en dranken welke naar
Hollandse begrippen in deze omvang welhaast onbetamelijk mag
helen, was een direct gevolg van het feit, dat Pasen voor de Grieken
het hoogtepunt van het jaar is en bovendien een unieke gelegenheid
zich in hun hartroerende gastvrijheid tegenover vreemdelingen nog
eens op overrompelende wijze uit te leven. De manier waarop een
volk zijn godsdienst belijdt en feest viert tekent dat volk en daarom
wil ik hieronder zonder omhaal vertellen hoe ik Pasen beleefde in
Arta, een stadje met 15.000 inwoners aan de Westkant van Grieken
land, waar vrijwel geen vreemdelingen komen en men geen enkele
concessie in toeristische zin zal ontdekken.
Godsdienst geen punt van
discussie, maar realiteit
Bisschop lachte om „rotjes"
Op de Zaterdag vóór Pasen (een
*wk later dan bü ons) kwam Ik
's avonds om zes uur in Arta aan.
Ik voelde me content, want de reis
van Missolongi uit was vlot verlopen.
Mlssolongi zelf is een ongelukkig
oord. Het ligt op hetzelfde niveau als
golf van Korinthe. die de vissers-
hutten aan de rand van de stad op
rin troosteloze wijze bespoelt en de
vlakte cr om heen moerassig maakt.
b>rd Byron, die in 1824 naar hier
kwam om de Grieken in hun vrij
heidsstrijd moreel en misschien ook
*H metterdaad te helpen, stierf al
spoedig in dit ellendige oord aan
moeraskoorts, wat helemaal niet
merkwaardig was daar de malaria in
drie zuidwesthoek van het Griekse
vasteland een gesel was, die alle
weerstand soms snel soms geleidelijk
brak.
Zelfs tot voor enkele Jaren was dat
w. maar de toverletters DDT hebben
?.Mr wn heilzame streep onder gezet.
Moerassen, lagunes en plassen werden
gezuiverd van muggen en thans is men
Gnekenland de malaria de baas en
ook de tuberculose, die vrij
W had In de verzwakte lichamen.
griekenlands populairste
ballade
Gevaarlijk ls Missolongi dan ook
™e,*®ecr, maar wel troosteloos op een
7^» j manler en zo was ik deze
«terdag m fleurige stemming, toen ik
oord in noordelijke richting mei
®0?ern motortreintje verliet. Der-
3.Qtometer noordelijker, in dt
Agrinlon. zo mogelijk ior
"veender dan Missolongi. was c
*P®°rhjn reeds ten einde en stapte
over in het veel gebruikelijker Griek-
«Weermiddel: de bus.
Tot mijn verbazing was de weg
In deze streek, waar geen vreemdelin
gen komen, uitstekend en bovendien
bleken de uitzichten op de lagunes en
meren wonderschoon op een roman-
tisohe manier. Om zes uur was ik, zoals
gezegd, in Arta. Een geenszins mooi,
maar toch wel levendig plaatsje met
één lange bazarstraat en wat genoeg
lijk hellende zijsteegjes. Om zeven uur
ontmoette ik in een café Mimis Hari
tos. landbouwvoorllchter uit Athene,
die me in zeer gebroken Engels vroeg
of ik met hem en zijn vrienden Pasen
wilde vieren.
Tot half elf dronken we koffie en
hij vertelde me o.a. over de brug van
Arta, die even buiten de stad ligt en
het onderwerp is van een vrijwel door
iedere Griek gekende ballade: de
legende over de kruidenier-architect
Jannis Thiokoyanis, die in 1602 op
dracht kreeg bij zijn woonplaats een
brug van 140 meter lang te bouwen.
Volgens het populaire lied ging alles
naar wens tot Jannis en zijn honderd
werkers aan de laatste van de negen
bogen gekomen waren, 's Nachts stort
te toen telkenmale in wat overdag was
verricht en men begreep dat een boze
geest hier zijn sinister werk verrichtte.
Een demon, schuilgaand in het som
bere omhulsel van een grote raaf. die
op een ochtend op de brug-in-aanbouw
zat en zijn onheilsboodschap in het oor
van de kruidenier-architect kraste: de
eerste de beste vrouw, die deze onder
ogen zou krijgen, moest hij doden en
vervolgens in de laatste boog metselen.
Architect Jannis was blijkbaar erg
gebrand op voltooiing van de brug.
want hij volvoerde getrouw de op
dracht van de duivelse raaf, hoewel de
eerste vrouw die deze ochtend zijn pad
kruiste zijn eigen echtgenote was.
IN DE KERK VAN DE H. SOFIA
Na dit verhaal gingen Mimis, zijn
vrienden en ik kaarsen kopen van een
halve meter lang en vervolgens bega
ven we ons naar een van de vier ker
ken van Arta. die van de Heilige Sofia,
vaar de bisschop zelf de middernacht-
iienst der opstanding zou leiden. De
:lokken van alle kerken dreunden oor
verdovend en ik zag hoe opgeschoten
longens met groot plezier aan de luid-
touwen trokken, er een stuk inklommen
en andere grapjes maakten Voor de
hoofdkerk stond een erewacht van
minstens honderd soldaten en binnen
waren verscheidene politie-agenten die
de mensen gemoedelijk dicht bijeen
drukten en een middenpad vrij hielden
De bisschop zat ongeveer midden in
de kerk in een verheven zetel met
antiek houtsnijwerk. Hij zelf kon zo
uit de middeleeuwen gestapt zijn met
z\jn prachtige, scherpgesneden kop,
omringd door een donkere baard,
zijn wijde mantel met goud en rood
en hoge mijter. Hij blikte met een
zachtvrolijke blik de kerk rond, welke
6teeds voller werd. Iedereen stond
en keek om zich heen, praatte af en
toe ongedwongen met zijn bnurman
en bad volle interesse voor de bin-
nentredenden.
Aan de twee civiele voorzangers en
hun assistenten, die elkaar in hun
liturgische gezangen geregeld aflosten,
schonk men niet veel aandacht. De
stemming in deze heel oude met ikonen
en fresco's opgesmukte en in wierook
geur gehulde kerk was hoogst onge
dwongen. Dit ging zo door tot kwart
voor twaalf. Toen verliet de bisschop
zijn zetel, trok zich korte tijd terug in
de sacristie en begaf zich dan met een
brandende kaars naar de uitgang. De
vlam van zijn kaars plantte zich in
enkele minuten voort op die van de
duizenden mensen in en rond de kerk.
De militaire erewacht presenteerde hef
geweer, toen de bisschop en twee
pappas' (priesters) zich naar het
marktplein begaven. Daar was een
klein platform, door kale gloeilampjes
beschenen. Hier zegden de bisschop en
zijn helpers nog enige minuten lang
liturgische teksten, terwijl de mensen
er in genoeglijke stemming omheen
stonden.
Enige kwajongens wierpen om vijf
voor twaalf een paar rotjes vlak bij
het platform. De bisschop glimlachte
cn de anderen ook. Alleen een poli-
tle-agcnt keek dreigend. Om tien
seconden vóór middernacht keek de
bisschop nog even op zijn horloge,
hü wachtte dan een ogenblik en
sprak vervolgens de woorden „Chris
tos anesti-Christus is verrezen!".
Er ging een golf van vrengde door de
massa, men lachte verheugd, felici
teerde elkander, enkele applaudis
seerden zelfs even en de jeugd ging
vrijmoedig zevenklappers en ander
knalspul werpen. De vastentijd, de
dagen van rouw waren voorbij.
Christus was opgestaan, er was alle
reden om feest te vieren!
Na afloop van deze zeer onvolledig
geschilderde Paasdienst ging men
majiriza (rijstsoep met lamslevar)
eten en vervolgens slapen om zich
lichamelijk voor te bereiden op de
feestelijke Zondag.
LAM AAN HET SPIT
De kern van het feest op Paaszondag
bleek het braden van een volledig lam
aan het spit. De voorafgaande dagen
was ik wee geworden van de ontelbare
bloederige lammerenlijfjes. waarmee ik
de mensen had zien rondsjouwen, maar
Grieken j
van
vandaag j
(VII)
koffie Drie lammetjes tegelijk aan het
spit. Enkele geroutineerde ..spit-
draaiers" aan het werk.
Overvloed van eieren, ouzo,
jam en lamsvlees
