Leiden's carillon in
wording
De Karimata baggert goud op
VRIJDAG 29 JULI 1938
No. 24030
Een bezoek aan Van Bergen's
klokkengieterij te Heiligerlee
De Bilt
HET VOORNAAMSTE NIEUWS
VAN HEDEN
79ste Jaargang
DAGBLAD VOOR LEIDEN EN OMSTREKEN*
Vier der grootste klokken
zijn gisteren gegoten
Een staaf van 7 pond gevonden
verwacht
Dit nummer beslaat uit DRIE bladen
EERSTE BLAD
LEIDSCH
DAGBLAD
PRIJS DER ADVERTENTIES:
30 ets. per regel voor advertenties uit Lelden en plaatsen waar
agentschappen van ons Blad gevestigd zijn. Voor alle andere
advertenties 35 ets. per regel. Voor zakenadvertentles belangrijk
lager tarief. Kleine advertenties uitsluitend bij vooruitbetaling
Woensdags en Zaterdags 50 ets. bij maximum aantal woorden
van 30. - Incasso volgens postrecht. Voor opzending van brieven
10 ets. porto te betalen, - Verplicht bewijsnummer 5 ets.
Bureau Noordeindsplein Telefoonnummers voor
Directie en Administratie 2500 Redactie 1507.
Postcheque- en Girodienst No. 57055 - Postbus No. 54.
PRIJS DEZER COURANT:
Voor Lelden en gemeenten, waar agentschappen gevestigd ztflC
per 3 maanden f. 2.39
per week .T.'.t.'.V f. 0 J8
Franco per post -f.2:35 per 3 maanden -f. portokostenJ
(voor binnenland f. 0.80 per 3 mn4>)
(Van een redacteur 1
Heiligerlee.waar ligt het eigenlijk?
Alleen zij, die in hun schooljaren onze
vaderlandsche geschiedenis niet als een
.naar" vak plachten te beschouwen, zul
len zich den naam herinneren, doch in
geen enkel ander verband dan dat ln het
allereerste jaar van den 80-jarigen krijg
tegen Spanje graaf Adolf van Nassau er
sneuvelde.
Voor rechtgeaarde Leidenaars staat de
zaak natuurlijk anders. Hun oogen zijn
sedert een jaar schier onafgebroken ge
richt geweest op het kleine plaatsje bij
Winschoten, waar het geschenk der Leid-
sche burgerij' aan haar gemeentebestuur,
het carillon voor den Stadhuistoren, in
aanmaak is.
(A propos, u hééft uw bijdrage toch al
gestort op giro Nr. 302.400!!??).
Hoe die aanmaak overigens ln z'n werk
gaat? Tja, dat wisten we ook niet en ten
einde op die vraag het antwoord te kunnen
geven, zijn wij gisteren naar het hooge
Noorden getrokken en hebben bij de fabri-
kante van ons Leidsohe klokkenspel, de
iirma Van Bergen ons licht opgestoken.
Dat was althans de bedoeling van ons
bezoek, maar, eerlijk gezegd, zijn wij niet in
staat u den gang van zaken tot in onder-
deelen nauwkeurig over te vertellen. In de
eerste plaats niet, omdat bij onze komst
het voorbereidende werk achter den rug
was; in de tweede plaats niet. omdat het
proces, waarvan wij wél getuigen waren,
zich onder den grond en dus onzichtbaar
afspeelde en ten derde niet, omdat de gang
van zaken, juist in een klokkengieterij voor
een groot deel berust op fabrieksgeheimen,
waaromtrent een fabrikant tegenover een
journalist nu eenmaal bezwaarlijk al te
openhartig kan zijn.
Zelfs niet al heet die fabrikant Van
Bergen uit Heiligerlee en al Is hij de wel
willendheid zelve.
Hoe het bedrijf begon.
Die familie Van Bergen is overigens een
eigenaardige familie. Geen woord kwaad
ervan. Integendeel. Die wéét wat ze wil,
Reeds in 1700-en-zooveel was er een zekere
Van Bergen klokkengieter in Heiligerlee.
Deze Van Bergen had een zoon. die na
hem klokken goot. Ook weer in Heiligerlee.
Evenwel brak ook voor dezen Van Bergen
Junior het tijdstip aan, dat hij Senior werd
en op hetzelfde oogenblik wisten de ouders
van den nieuwen wereld-burger, wat hun
spruit worden zou: klokkengieter. Alsmaar
in Heiligerlee.
Zoo zouden we door kunnen gaan gedu
rende vele jaren en vele generaties, doch
luistert u liever naar den climax: nog
altijd woont er in Heiligerlee een Van
Bergen, die rechtstreeksche afstammeling
Is van den allereersten Van Bergen. En diis
is hij klokkengieter van beroep, want als
hij het zou hebben aangedurfd om bijvoor
beeld postbode te worden, dan had hij niet
lang Van Bergen geheeten.
Maar nu de beloofde climax. Deze Van
Bergen heeft niet één, maar vier zoons,
waarvan er drie klokkengieter zijn. En
aangezien het gisteren een bijzondere dag
was voor het bedrijf, had Pa Van Bergen,
die zoogenaamd allang stilleeft, ook de
oude werkplunje weer aangetrokken, ter
wijl zoon Nr. 4, met vacantie thuis zijnde,
blijkbaar om weer op rust en krachten te
komen, een zwaren moker hanteerde en
daarmede een oude klok zoodanig be
werkte, dat
„De stukken eraf vlogen", wilt u zeker
zeggen.
Nee. dat was het hem juist!
Die klok. een oude luidklok van omstreeks
1500 en afkomstig uit het dorpje Goudriaan
in Zuid-Holland wóii niet kapot.
Dat wil zeggener zat een scheurtje in,
hetgeen primair de oorzaak was. dat deze
reus, die vier eeuwen had getrotseerd, naar
den smeltkroes verwezen werd.
Maar hoe zes gespierde jonge knapen de
klok ook gedurende een uur met zware
mokers bewerkten, en ofschoon het 41 Van
Bergen heette, wat de klok sloeg, het
scheurtje weigerde halsstarrig een scheur
te worden. De klok werd onder een zwaar
gewicht geplaatst: 12 gespierde armen
trokken het gewicht eerüge meters omhoog
en lieten het vallen. Niets hielp.
Wat 5 Van Bergen's kunnen.
Toen hielden vijf Van Bergen's krijgs
raad. Ook zoon Nr. 4. hoewel hij niet in
het bedrijf was, mocht meepraten. Alleen
maar. omdat hij toch Van Bergen heette.
Zoo'n taaie rakker als deze Goudriaansche
klok hadden ze nog nooit gezien.
Een korte onderlinge bespreking en het
vonnis was geveld: er kwamen beitels en
cricks en nog veel meer andere werktuigen,
waarvan we zelfs den naam niet weten en
het was gedaan.
Hoewel mag worden aangenomen, dat de
Goudriaansche klok van hoogen huize
kwam, tegen 5 Van Bergen's bleek ze niet
bestand en met een afschuwelijken disso
nant dissonanten zijn overigens altijd
afschuwelijk, behalve blijkbaar in jazz
muziek sprong zij luttele minuten later
in twee scherven.
Vele eeuwen zien op u neer. sprak eens
Napoleon.
't Kan verkeeren. dachten wij met Bréro
Het was gisteren voor het bedrijf der
Van Bergen's een bijzondere dag. schreven
we hierboven, zulks op grond van de aan
wezigheid van den „ouden heer" (op dezen
afstand durven wij dat wel schrijven). Een
erg betrouwbare basis is dat overigens niet,
v/ant ondanks zijn dikke 70 jaren voelt Van
Bergen Sr. zich nog zóó fit, dat het ook
maar heel even over de schreef van het
alledaagsohe behoeft te gaan, of de oude
werkplunje wordt weer uit de kast ge
haald.
Het bijzondere van den dag van gisteren
en voor ons de aanleiding tot onze
Noordelijke afwijking was. dat de
grootste vier klokken van het Leidsohe
carillon zouden worden gegoten.
Wij worden zakelijk.
De grootste van dit kwartet was de c-
klok. met een diameter van 1,54 M. en
een gewicht van circa 2500 K.G.
Volledigheidshalve herinneren wij er nog
even aan, dat het Leidsohe carillon zal be
staan uit 45 klokken, waarvan de toon
omvang loopt van g tot g3, derhalve 31/:
octaaf.
De diepste toon, de G wordt voortge
bracht door de zen. Bourdon, die geen deel
uitmaakt van het carillon, doch dienst zal
doen bij bijzondere gelegenheden en als
heel-uur-slag. Deze reus, het geschenk van
het Leidsohe Studentencorps, weegt 6000
K.G. en wordt apart gegoten. Het totaal
gewicht van het geheele carillon bedraagt
ongeveer 20.000 K.G.. waarvan circa 8000
K.G. van het oude materiaal is verwerkt.
Naar de gieterij.
Nauwelijks hadden wij een voet over den
Heiligerlee'schen drempel gezet, of een der
gebroeders Van Bergen geleidde ons naar
de gieterij. D w.z. hij bracht ons voor een
groote zandhoop, waarvan het platgeslagen
bovenvlak werd onderbroken door een aan
tal steenen gootjes.
„Door die gootjes loopt straks de klok
spijs naar de vormen, die onder het zand
zitten", aldus begon, en besloot onze gids
zijn explicatie.
U zult moeten toegeven, dat een dus
danig gecomprimeerde toelichting iemand,
die heelemaal van Leiden naar Heiligerlee
gereisd heeft om iets meer van een bedrijf
te leeren kennen, bezwaarlijk bevredigen
kan.
Gelukkig kon de heer Van Bergen zich in
die situatie verplaatsen en ergo vertelde
hij ons, wat aan dit stadium van het wor
dingsproces was voorafgegaan.
Hoe het groeide
Allereerst wordt van steenen de zooge
naamde binnenmantel gemetseld, waarvan
de buitenzijde denzelfden vorm heeft als
de binnenzijde der te gieten klok. Om dezen
vorm precies gelijk te doen zijn. wordt de
steenen mantel aan de buitenzijde aange
smeerd met een laagje leem. Wanneer de
vorm volkomen zuiver overeenkomstig het
gewenschte model is, wordt het geheel be
dekt met een laagje vet. Daarop wordt
wederom in leem het model der te gieten
klok aangebracht, hetgeen geschiedt met
behulp van zoogenaamde „mallen", die
Het groote moment, waarop de klokspijs door de toevoerkanalen naar de giet
vormen vloeit.
overal nauwkeurig de juiste ronding en
dikte van de leemlaag bepalen. Deze lee-
men klok wordt de valsche klok genoemd.
De volgende schakel in den bedrijfs-
gang is het aanbrengen van de versiering
'letters en ornamentiek), hetgeen wordt
uitgevoerd in was. Het geheel wordt we
derom bedekt met een laagje vet. dat aan
de buitenzijde wordt omgeven door een
leemlaag ter dikte van circa 15 c.M., den
zgn. buitenmantel.
Na verloop van geruimen tijd, waarin de
leem kurkdroog moet worden gestookt,
wordt de buitenmantel voorzichtig opge
takeld, de daaronder zittende valsche klok
met de grootste omzichtigheid stukgeslagen
en verwijderd en het deksel, de buiten
mantel weer neergelaten. Er is dus tus-
schen den bemetselden steenen binnenman
tel en den leemen buitenmantel een ruimte
ontstaan, de plaats, waar vroeger de val
sche klok zat en deze ruimte is de eigen
lijke gietvorm.
Wij zullen onze lezers niet vermoeien
met een opsomming van de duizend-en-één
voorzorgsmaatregelen, welke de klokken
gieter moet nemen, voordat hij aan het
eigenlijke gietlngsproces toe is.
Ons relaas zou er ongenietbaar door
worden, zonder dat het ook maar in de
verste verste de pretentie zou hebben van
een handleiding „Hoe word ik klokken
gieter in 14 dagen?"
De firma Van Bergen heeft er trouwens
ook 2'/i eeuw over gedaan, voordat zij de
kunst zoo goed verstond ais tegenwoordig.
Bij de stookplaats.
In gezelschap van onzen gids togen wij
vervolgens naar den „oude heer", die heele
karrevrachten turven in een laaienden
vuurhaard gooide, om zoodoende de klok
spijs op temperatuur te brengen. Men
denke daarover niet gering. Om een hoe
veelheid specie van plm. 6000 K.G., zooals
wij gisteren zagen verwerken op de ge
wenschte temperatuur van plm. 1350 gra
den Celsius te brengen, zijn ongeveer 6000
turven noodig benevens een hoeveelheid
hout. Steenkool deugt niet voor dit doei,
want dan vormen zich schadelijke zwavel-
verbindingen. De klokspijs bestaat voor
circa 80"/o uit rood koper en voor circa
20"'o uit zuiver Bankatin.
Een electrisch aangedreven ventilator
joeg de vlammen met een geweldig geloei
over de klokspijs in den komvormigen ke
tel. Af en toe werd een asbesten schuif
omhoog getrokken en vischte een der ge
broeders met een geweldige schuimspaan
de onzuivere deelen. de z.g.n. „slakken"
van het wit-gloeiend metaal.
Tegen rijven leek de brij gaar; er wer
den nog enkele, geheimzinnig in kranten
papier gewikkelde pakjes in den vuurgloed
gesmeten, die kennelijk het geheim, van
den klokkensmid bevatten en toen was
het groote oogenblik aangebroken. Er werd
nog even een proefje genomen; zoon No.
I. die ingenieur is, verdween met het
gietsel in een laboratorium en toonde het
even later aan zijn vader, die goedkeu
rend knikte.
We gaan gieten.
Het geheele gezelschap, waaronder zich
ook de secretaris van den Ned. Klokken-
en Orgelraad, de heer F. Timmermans,
Een der twaalf schuitjes Ban ka-tin, weLke elk een waarde van f. 100 vertegenwoor
digen. wordt ln den vuurgloed gesmeten. Mien lette op de uitwerking der hitte-
udtstraling op de art>etóers in de naaste omgeving.
Vannacht heeft de „Karimata" de
eerste staaf goud. afkomstig van het
wrak van de „Lutine" opgehaald. Het
was omstreeks half drie, dat deze
vondst werd gedaan.
Vanmorgen bij de aflossing werd het
gevonden goud meegebracht naar het
eiland om ter hand te worden gesteld
aan den leider van het bedrijf der
Billiton-maatschappij op Terschelling,
den heer Bol. Hij en de heer Van Ca-
pellen, die aan boord van de Karimata
was geweest, kwamen er mee naar
hotel „Nap", waar de organisatie haar
hoofdkwartier heeft. Onmiddellijk werd
op het hotel de vlag geheschen.
De staaf is 20 c.M. lang en 6Vs c.M.
breed, weegt 3.5 K.G. en is gemerkt
f.b.b. 57.
Toen op het eiland bekend werd. dat
het eerste goud was gevonden, werd
van tal van schepen in de haven de
vlag geheschen en lieten de sirenen zich
hooren. Vroeger dan anders was het
druk op het eiland. Iedereen, die van
de vondst vernam, ging naar de haven.
ET was echter niets te zien en behalve
deee ééne staaf is er tot dusver niets
meer gevonden.
Men neemt dan ook aan. dat deze
staaf bil vorige bergingspogingen van
den „goudschat" van de Lutine is los
geraakt en is verdwaald.
Het feit echter, dat de .•Karimata"
ook deze „verdwaalde" staaf naar boven
heeft gebracht, heeft het optimisme,
dat de goudschat geheel zal worden
gevonden, nog versterkt. Vol verwach
ting gaat men de komende dagen
tegemoet.
De volgende bijzonderheden zijn nog
interessant in verband met het merk
van den gouden staaf, n.l. f.b.b. 57.
Alle goudstaven van de „Lutine" zijn
gemerkt f.b.b., gevolgd door een num
mer.
Waarschijnlijk hebben de gouden
staven gelegen in volgorde van de
nummers.
Nu is de gouden staaf f.b.b. 56 op
gehaald op 23 September 1858 bij de
bergingspogingen door ingenieur Taurel.
Ook de f.b.b. 58 is naar boven ge
haald doch reeds op 14 November 1801,
dus eenige jaren na het vergaan van
de „Lutine", toen men nog vrij nauw
keurig de plaats van het wrak kon
aangeven en er van „versleepen" na
tuurlijk nog geen sprake was.
De omstandigheid, dat nu de f.b.b. 57
naar boven is gebracht, wettigt dus
het vermoeden, dat de „Karimata"
thans baggert op de plaats waar men
reeds in 1801 gewerkt heeft.
De „Karimata" gaat met de noodige
voorzichtigheid verder. Men is zelfs een
eind teruggegaan, om het uitgebaggerde
gedeelte nog iets uit te diepen.
Zooals met alles geschiedt wat opge
haald wordt, gaat ook deze gouden
staaf naar Lloyds.
In ons land zal het weer mooi blij
ven met matige Zuidwestelijken
wind en aangename zomertempe-
ratuur. Later wellicht eenige on
weersneiging.
BINNENLAND.
Belangrijke diefstal in het Rijksmuseum
voor Geologie en Mineralogie te Leiden
(Stadsnieuws, le Blad).
Ernstig ongeluk te Katwijk aan Zee; twes
menschen verdronken (Gemengd, 3e
Blad).
Landdag der Herv. Geref. Staatspartij
(Binnenland, 3e Blad).
De Vierdaagsche te Nijmegen (Sport, 3e BI.)
(Voor nadere bijzonderheden zie ZIE VOORTS
men pagina 3 van dit Blad). EERSTE BLAD.
BUITENLAND.
Runciman Dinsdag a.s. naar Praag (Bui
tenland, le Blad).
Opstand op Kreta (Buitenland, le Blad).
Het offensief aan de Ebro slechts een af-
leidings-offensief (le Blad).
LAATSTE BERICHTEN