De MolukkenAzie's kruidentuin
LEIDSCH DAGBLAD - Tweede Blad
Donderdag 14 October 1937
|We nemen afscheid van
de „beschaving"
Het laatste huis van de
wereld.
Toen mijn man nog een kleine Jongen
was, kocht zijn vader, een gepenslonneerd
officier, vtijftlg kajoepoetih-stokerijen op
Boeroe. Een jaar werkte hy hard om de
zaak op pooten te zetten, toen keerde hij
naar Ambon terug, stuurde zijn beide oud
ste jongens naar Java en nam zijn vrouw
en de acht kleintjes naar Boeroe mee. Voor
de kinderen was het hier een paradijs. Er
was een reusachtig groot erf van het strand
af opengekapt in het bosch. De herten
uerden neergeschoten wanneer ze van den
groentenaanplant snoepten. Namlea was
nauwelijks een kampong, drie vier huizen.
Aile levensmiddelen moesten van Ambon
komen, een passar werd niet gehouden,
visch moest zelf gevangen worden, herten
en varkens gejaagd voor vleesch. Zelfs
heel gewone voedingsmiddelen pisang, rijst
klappers waren niet te krijgen. Vrucht-
boomen werden geplant en klappertuinen
aangelegd, groenten gezaaid. Eens ln de
maand deed de boot Kajlli aan, de oude
Compagnle's nederzetting, die aan de over
zijde van de baal ligt, vier uur roeien met
de prauw, als de stroom niet al- te sterk ls.
Het was een echt pioniersbestaan. Alles
moest geprobeerd en alles aangepakt wor
den, met weinig geld, veel kinderen, veel
zorgen en een geweldigen moed. Maar de
kinderen zochten drijfhout langs 't strand
cn bouwden hulzen en forten ln de bosch-
jes, zij zwommen ln het ondiepe water
lusschen de riffen, zochten mosselen voor
het middagmaal als de Jacht niets had op
geleverd en de fuiken leeg waren, 's Mid
dags en ln de lange Indische avonden
werd er les gegeven.
Zoo gingen twee Jaren voorbij; toen werd
mijn man op Soerabaya naar school ge
stuurd. Maar door alle jaren heen op
school en later als planter op Oost- en
Midden-Java is het verlangen gebleven
naar het verre Boeroe, naar het zelf ge
bouwde nuls, de zelf ontgonnen tuinen, een
leven wit van eenzaamheid, maar volko
men onafhankelijk.
Gedurende de oorlogsjaren gingen de za
ken op fioeroe uitstekend. Toen kwam er
ten tijd van Inzinking en gelijkertijd de
groote slag: een verwaarloosde suikerziek
te maakte een verblijf op Java voor den
ouden heer allernoodzakelijkst. Ek werd
vendutie gehouden, de kajoepoetlh-conces-
üie verpacht aan een Arabier en met vrouw
en overblijvende kinderen de reis naar
Java aanvaard. Het groote erf. schaduwig
reeds van vele vruchtboomen, het huis, de
goedang bleven achter in de zorg van den
mandoer, die de opbrengst van een paar
ketels ontvangen had om den boel te kun
nen onderhouden. Maar op Java stierf de
oude heer en de kinderen gingen naar
school en verspreidden zich ln verschil
lende betrekkingen over geheel Indlë. Het
waren de rijke jaren van Indië. Overal was
geld te verdienen en het was dwaasheid
ten goed en veilig bestaan te riskeeren
voor een avontuur ln een ver en afgelegen
eiland.
ijiilillllillll ll II III mill III ill III mill lull In lullig Daarna keer
de het getij,
We waren vijf
maanden ge
trouwd, toen
de slag viel.
Ontslag, drie
maanden sa
laris, uitkee-
rlng van ver
lofssalaris en
de halve reis
naar Europa
vrij.
Een nacht
lang maakten
we plar.nen,
opgewonden
en verschrikt,
bezorgd voor
de baby, die
geboren moest
worden, noch
tans in 't ge
heim verrukt
De Molukken.... Het eilandenrijk, waar
de Oost-Indlache Compagnie het eerst haar
gezag vestigde en waar, eerder dan ergens
anders ln den Archipel, de Nederlandsche
driekleur wapperde, ls eens door Valentjjn
gedoopt met den naam „Kruidentuin van
Azie". Hoe leeft en werkt men hier? Het doet
ons genoegen dat wfj mevrouw B. Vuyk, de
schrijfster van het boek „Duizend Eilanden'
die met haar gezin op Boeroe woont, bereid
cevonden hebben deze vraag ln een reeks
van 10 artikelen te beantwoorden MevT. B.
Vuyk, die op 11 Febr. 1905 te Rotterdam
geboren ls, begon reeds op de H. B. S. met
schrijven. ZIJ publiceerde o.m. ln ..Eigen
Haard", terwijl ln 1932 „Vele Namen" als
cahier van „De Vrije Bladen" verscheen. De
eerste oplage van haar dit Jaar uitgekomen
boek, dat ln alle kringen van ons land ult-
- tekende crltleken heeft gekregen, was bin
nen 3 maanden uitverkochtTwaalf da-
pen varen voorbij Java. ln het laatste huls
van de wereld, woont deze schrijfster met
haar man en twee kinderen op Boeroe, ver
van de beschaving, met haar comfort en ge
makken, op een eiland, waar de dokter eens
ln de 14 dagen te bereiken ls. In haar ar
tikelenreeks geeft de schrijfster, op de haar
eigen wijze, haar Indrukken als een boelend,
kleurig en onopgesmukt verhaal weer. Hierbij
publioeeren wij het eer6tc artikel dat de vraag
beantwoordt: „Waarom naar Boeroe?".
SI,
De schrijfster, mevr.
B. Vuyk.
iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiini
om dit geweldige avontuur, dat het plan
ran ons bestaan volkomen veranderde. Het
«wn, dat gekanaliseerd lag tusschen pro-
kiolle, tantième en salarlsverhooging, ver-
O'ak de dijken, banditrde los en werd een
mje rivier tusschen de oevers van de wild-
Houtbosschen.
De passage naar Europa ruilden we
in voor een ticket naar Boeroe; we
baalden ons geld van de bank, koch
ten een uitrusting en een baby-ult-
?etje en namen afscheid van de be
schaving, van electrisch licht en ijs
kasten, taxi's en bioscopen, van melk
en groenten naar keuze, om terug te
boeren tot den allerprimitiefsten vorm
van leven, het zelfgebakken brood en
de zelf ge teelde groenten, het zelfge
maakte meubilair en de zelfgevangen
visschen, geboorte, ziekte en de vrees
voor den dood, de naaste dokter een
dag varen ver en eens in de twee we
ken bereikbaar.
En zoo ls, na zijn ontslag uit de cultures,
,™11 de tien kinderen teruggekomen
woJ. ,oude huis. En nu wonen we er al
er vier jaar en stielen onze kleine Jon-
25 dezelfde plaatsen, waar mijn man
iaar uw /9®rtles heeft gespeeld. Twaalf
h«.o v.. s onbewoond geweest en
oDeeknani WCrk st"gelegen. Nu ls de tuin
verbnnmS en sch°°ngemaakt. het huls
taak won» °Pgei£hapt en wordt de oude
kant van ^PSenomen, Aan den anderen
de manernviw 1 schijnt de avondzon op
de steiln h ^he" langs het strand en
concessie ?PT?ls er achter. Daar lig», ons
mitieve i„& Batoeb°ol. Waar in pri-
eve installaties uit het afgeritste blad
de groene geurige kajoepoetiholie wordt
gestookt.
Boeroe is nog een primitief land, nau
welijks als naam bekend op Java en bij
de menschen in Holland geheel vreemd.
Hier ln Indlë zijn alle Europeanen zwer
vers en vreemdelingen, zelfs zij, die hier
geboren worden. Overgeplaatst van Atjeh
naar Banda, van Manokwarl naar Batavia,
bekend in vele, zeer verschillende streken
en nergens volkomen thuis.
Maar wij zijn voor goed binnengevallen
in deze blauwe baai, in dit onvruchtbaar,
afgelegen land hebben wij een huls ge
ërfd en een werk. tot een nieuwe erfenis
voor onze kinderen.
Van dit land en van ons leven, de men
schen met wie wij omgaan, het werk, dat
wij volbrengen, de moeilijkheden, die wij
bekampen, de feesten en de vreugden,
hoop lk ln deze brieven te vertellen.
Als onze kennissen hooren, dat wij naar
Boeroe zullen gaan, moeten de meesten
naar de kaart grijpen om onze woonplaats
op te zoeken. Een groot eiland ten Noord-
Westen van Ambon met een diepe baal,
met aan het einde Ambon.
In den namiddag komen we op Namlea.
De boot blijft op stroom liggen en met de
motorboot die de laadprauwen sleept, wor
den wij met onze bagage naar den wal ge
bracht. Aan den steiger en ln de douane
loods heerscht een haastige bedrijvigheid.
Dit is de eenlge boot uit de richting Ma
kassar, die Namlea aandoet, met deze boot
komen alle bestellingen binnen, komt de
groote post, de geldzendingen, het laatste
nieuws en de zakenrelaties op doorreis
naar Ternate. De Chineezen hebben allen
hun jasjes aangeschoten, de Arabieren hun
mooiste geboTduurde fez opgezet, de Am-
bonneezen flaneeren ln stijf gestreken
schoone broeken, de Binoekoes in helge-
ruite sarongs en wie niets beters heeft aan
te trekken dan een gescheurde brock of
een vuile kain, dromt toch rond de douane
loods om mee te genieten van het maan-
delljksche feest van één dag.
En daar is Oom Hindjl, de oude man
doer, die met mijn schoonvader de zaak
heeft opgezet en na het overhaaste ver
heen. Ze heeft het schoongemaakt en
Hindjl heeft het dak hersteld en nieuwe
gaba-gaba in het hout gezet, want de,
witte mieren hebben geweldig huisgehoU'
den. Twaalf jaar is een lange tijd voor
een huls in de tropen. Gelukkig, dat voor
alle balken en timmerwerk Ijzerhout ls ge
bruikt. Alleen de makkelijk te verwisselen
gaba-gaba werd door de witte mieren
aangevreten; alle hout ziet er nog uitste
kend uit. De vloer heeft weer van iets an
ders te lijden gehad. De sterke wortels van
den grooten mangaboom zijn door 't fun
dament naar boven gegroeid en hebben 't
cement van den vloer op verschillende
plaatsen doen barsten, maar als we over 2
maanden naar Ambon gaan voor de ge
boorte van onze baby, kan dat ln orde ge
maakt worden.
De ramen rijn klein, hoog en smal. zon
der glas maar met dikke luiken. Daardoor
is het licht in de kamers gedempt en het
huls gevuld met een koele schemering, die
min of meer practlsche bezwaren heeft.
Maar de donkere binnengang gaat over ln
een groote open 'galerij, waarvan slechts
de achterwand uit gaba-gaba ls opgebouwd
De zijwanden bestaan alleen uit het lage
cementen muurtje met om de twee meter
ijzerhouten palen, die het dak steunen.
Hier is het licht en open, hier waait on
danks de middaghitte een verkoelende wind
We leunen over het muurtje en kijken
naar buiten. De motor zoemt tusschen het
strand en het schip, dan fluit de boot
voor de eerste maal.
We gaan naar 'buiten; elechts eenige
stappen scheiden ons SMMiirR het strand.
We staan naast elkaar onder den antjak, 'n
soort wilden vijgeboom éhj'zier: uit naar 't
.-chip en over het vermoeiend blauwe wa
ter naar een donkere stt*ep aan de over
kant. de mangrovebosschen aan 't strand
en het groen en blauw van de bergen er
achter. Een zwaar geladen prauw wordt
langzaam naar het strand gepagaaid door
een stel Binoekoes. Het rijn onze kisten.
De prauw loopt tegen het strand en onder
ieldlng van Hindji beginnen de mannen
alles uit te laden. Zij zijn vlsschers, die
achter op het erf in*de oude koeliehuizen,
geen huur betalen maar ons helpen met
kleine karweitjes. Overal staan de kisten
verspreid. In een van de drie slaapkamers
wordt ons bed opgezet. We vullen de mee
gebracht benrinelampen en pompen de
kleine blauwe vlam op tot een hel wit licht
Engeh heeft voor ons avondeten gezorgd
en komt zeggen, dat het klaar ls. Droge
rijst met verschgebakken visch en gebraden
het evangelie van Christus niet te schamen.
Door Kuyper werd de oorlog aan de open
bare school verklaard, omdat zij het kind
belette tot Christus te komen en Lohman
zag, Jurist als hij was, het onwettige n.m.
dat rij, die Christus beleden, achtergesteld
werden bij de andere. Dan kwam spr. aan
zijn eerste phase ln den schoolstrijd, de ont
moeting Groen van PrlnstererKuyper, ln
de consistorie van de Domkerk te Utrecht.
Hier voelt Kuyper zich een geesteskind van
Groen van Prlnsterer. De strijd begon dan
in al zijn felheid zich te openbaren en de
smaad ls feitelijk nooit geluwd, ook niet,
toen het liberale bolwerk brak.
Als 2e phase zag spr. het volkspetitionne
ment, voorafgegaan door de ontmoeting
KuyperLohman. Hier stonden Kuyper en
Lohman samen ln de bres voor de school
met den Bijbel. Samen met de Geer van
Jutphaas werd het petitionnement samen
gesteld en door het Nederlandsche volk
aangenomen. Kuyper heeft de kroon op het
werk nog gezien n.m. de financieele gelijk
stelling, doch Lohman heeft zijn leven lang
den strijd tegen de vrijzinnige en de open
bare school gestreden. Ruim 10 Jaar na het
Volkspetitlonnement, smaakte hijhet ge
noegen het wetsontwerp in de Kamer te
mogen brengen. De 3e phase, aldus spr., ls
de geestelijke worsteling. Als christen staats
man bij uitnemendheid heeft Lohman dezen
strijd gestreden. Door deze strijd vulde hij
den volksleider Kuyper aan. Kuyper zag dien
strijd uit religieuze overtuiging, Lohman uit
dien van den Jurist, die het onrecht zag uit
juridisch oogpunt. Zoo zien we tenslotte
deze twee mannen als een „eenheid". Wat
wij nimmer moeten prijsgeven is onze kin
deren opvoeden tot de vreeze des Heeren en
Kuyper, aldus spr., heeft de wacht genomen
met het schoolkind in den arm. Spr. be
sloot met ps. 89 vers 8: „GIJ toch Gij zljt
hun roem, de kracht van hunne kracht, Uw
vrije gunst alleen wordt d'eere toegebracht"
De middagvergadering werd na het zin
gen van ps. 89 .verzen 7 en 8. gesloten met
dankzegging door prof. dr. Dijk, waarna
men in de gelegenheid was de tentoonstel
ling in de Koningin Emmaschool te bezoe
ken en ook in de Martha-Stichting de kof
fietafel gehouden werd,
De avondvergadering werd gehouden in
de Ned. Herv. Kerk. waar ds. Schoneveld
van Groningen het onderwerp „De Plaats
van het Christelijk onderwijs ln ons volks
leven" behandelde. Ook thans opende de
heer Offrlnga van Hazerswoude. Na het
zingen van ps. 25 5, gebed en het lezen
van pr. 25 verkreeg ds. Schoneveld het
woord. Ons onderwijs, aldus spr., is veel
besproken, waarop spr. nader inging. Een
gevaar ls, dat soms het waarlijk christelijk
pisang. Het water van de put ls brak en karakter der Chr. school wordt vergeten.
smaakt afschuwelijk. We druppelen er een
v.einig citroensap in
Bulten fluit de boot voor de derde maal,
een laag melancholiek geluld over het don
kere water.
Hlndii brengt een tros goudgele pisang
radja. We blijven nog een heelen tijd aan
tafel zitten. Engeh en Hindjl hurken bij
het muurtje en vragen naar de oude me
vrouw. naar Nonnl Marie, naar al de sinjo's
Christelijk onderwijs aldus spr. moeten wij
onderscheiden van bijzonder onderwijs.
Christelijk onderwijs is onderwijs dat leeft
bij en uit het Woord. Men neemt het met
het Woord soms te licht. De Intense belang
stelling die er bestond in het heetst van
den schoolstrijd is er niet zoo meer. Chris
telijk onderwijs is meer dan alle vakken met
een uur bijbelles aldus spr. De school
heeft naast haar leerkracht ook een opvoe-
en gespeeld
(Nadruk verbodi
BEB VUYK.
ALPHEN.
VIERDE RIJNLANDSCHE SCHOOLDAG.
Sprekers prof. dr. K. Dijk en ds. Schoneveld
Uitgaande van de Utile „Een school met
den Bijbel" werd hier de vierde Rljnland-
WL ---- sche Schooldag gehouden. De mlddagver-
trek ls achtergebleven om op huls en erf gadering werd gehouden ln de Kerkzaal der
te passen. Hij is een schrale, reeds oud
wordende man. zichtbaar ontroerd en hij
spreekt mijn man aan met zijn oude kin-
tiernaam: sinjo Broertje. Daarom is mijn
man dadelijk thuis en kan hij hem ant
woorden ln het rappe Maleisch van Am-
bon. dat met zeer vele Portugeesche en oud-
Hollandsche woorden vermengd, sterk van
het gewone Maleisch afwijkt. Maar lk zit
op onze kisten en voel mij als een land-
verhulster.
Ons huls ligt aan het einde van een
brceden weg, die langs het strand van
de baal naar de tandjong, een kleine
vooruitstekende kaap, voert. De grond
van deze kaap, deze tandjong, behoort
ons toe. Een erf, ruim een hectare
groot, een huis, het laatste huis van de
wereld.
Martha-Stlchtlng. De heer Offrlnga van
Hazerswoude opende met het gezamenlijk
zingen van ps. 105 5, het lezen van ps. 78
en gebed. Spr. bracht dank aan ds. Meijer,
pred.-dir. der Martha-Stichting voor het af
staan van de Kerkzaal, aan het bestuur der
Koningin-Emmaschool, binnen welks muren
een tentoonstelling was Ingericht en aan de
regellngscommlssie, in het bijzonder den
heer Leene. Het offlcleele welkomstwoord
werd uitgesproken door burgemeester P. A.
Colijn. Spr. herinnerde a^n het jaar 1852.
toen de eerste christelijke onderwijzer naar
hier kwam en wel de" heer Lemkes uit
j Utrecht. Dat het ln dien ttjd met het bij
I zonder onderwijs nog niet al.te goed gesteld
was, bleek wel hieruit, dat Be heer Lemkes
werd aangenomen met de woorden: „zoo
lang de voorstanders van het bijzonder on
derwijs het goed hebben, zult U. geen armoe-
dè te vreezen hebben". Thhns, aldus spr..
telt onze gemeente 3000 schoolkinderen
waarvan er ruim 80*Vn op de bijzondere
Een weinig naar binnen gelegen met een 5Chool gaan en een kleine 20°/. op de open
groot grasveld langzaam afloopend naar
hét strand, ligt het huls van den bestuurs
ambtenaar, onze erven grenzen aan elkaar.
Hij en wij en een luitenant, die aan de
andere zijde van de kampong bij de tangsie
(de kazerne» woont, rijn de eenlge Euro
peanen.
Ons huls ls van gaga-gaba zooals alle
huizen in Namlea, zooals bijna alle hulzen
in de Molukken. Gaba-gaba is de hoofd
nerf van het blad van de sagopalm. Deze
meterslange bladeren worden gekapt, van
blad ontdaan en de dikke hoofdnerf wordt
gedroogd tot hij bruin begint te worden.
Voor het gebruik wordt de gaga-gaba ln
stukken van gelijke lengte gesneden en
deze met een bamboepin dicht tegen el
kaar aangedreven, vullen een houten
raamwerk op tot een glanzend bruine wand
die, hecht en dicht, regen noch wind door
laat, maar meebuigt, wanneer de aardbe
ving de hulzen doet schudden. Het funda
ment van het huis ls van koraalsbeen met
cement aan elkaar gehecht: van hetzelfde
materiaal is het ongeveer 80 c.M. hooge
muurtje, vandaar uit rijzen de gaga-gaba-
wanden omhoog. Ook de zoldering ls van
gaba-gaba, daarboven staat 't hooge lang
zaam glooiende dak van atap. Atap ls ook
afkomstig van den sagopalm. Wanneer de
hoofdnerf van alle bladdeelen wordt ont
daan, wordt dit blad niet weggeworpen,
maar zorgvuldig om bamboelatten van l'/«
meter lengte gevouwen en met een rottan-
draad vastgehecht. Deze bladTeepen, dicht
over elkaar gelegd en met rottantouw aan
dc daksnanten gebonden, vormen een bruin,
koel dak.
Engeh, de vrouw van Hindjl, ontvangt
ons op de stoep, haar kinderen om haar
bare school. Dit feit ls niet iets om ons op
te beroemen, maar veeleer een reden tot
dankbaarheid en tevens een groote verant
woordelijkheid. Het bijzonder onderwijs is
niet in de eerste plaats zorg van de over
heid, maar is een taak voor de ouders.
Hierdoor dragen wij een geweldige verant
woordelijkheid niet in het minst tegenover
onze kinderen.
Hierop sprak prof. dr. K. Dijk over „Drieër
lei phase in den schoolstrijd". Allereerst be
sprak prof. Dijk de afkomst van de beide
figuren Kuyper en Lohman. Kuyper ziet
spreker als de theoloog, Lohman als de
jurist. Kuyper de veelzijdige, gebonden aan
het eeuwige beginsel; Lohman de politicus,
de christen-jurist. Deze twee lijnen zien wij
ook verder in den schoolstrydontwikkeld. Het
privilege van onze bijz. school is, dat wij
kerkelijk gescheiden mogen zijn door mu
ren, op het gebied van de bijz. school slaan
wij de handen Inéén, daarin rijn Kuyper en
Lohman ons voorgegaan. Door de liberale
overheersching gedwongen, werd door
Groen van Prlnsterer, die het voor hèn op
nam die christelijk onderwijs wenschelijk
achten, de strijd tegen de overheersching
opgenomen. Zijn doel was niet allereerst de
christelijke school, doch de staatsschool.
Later heeft hij dit ideaal los moeten laten
en na veel strijd kwam ln 1857 door v. d.
Bruggen tot stand de vrijheid om eigen
scholen te bouwen, doch deze vrijheid werd
genoteh onder een privilege, waarin zij niet
geheel vrij waren. Immers, zij die het voor
het bijzonder onderwijs opnamen werden
aangezien voor menschen die een sexe-
school wilde oprichten. Onder deze om
standigheden hadden Kuyper en Lohman
den moed, den strijd aan te vangen en zich
om de ontkerstening van ons volk tegen te
gaan. Het christelijk onderwijs is voor ieder
kind, omdat onze kinderen even zondig zijn
als die van die ouders, die niet naar de kerk
gaan. De school moet haar deuren wijd
openzetten om het volkskind te ontvangen,
omdat veelal gezien wordt dat de meeste
vruchten worden afgeworpen, door die, waar
van wij het niet verwachten. Het Woord
moet ook gebracht worden op de Openbare
scholen. In zijn stad, aldus spr.. wordt hier
aan hard gewerkt. Noodzakelijk ls bij dit
alles God te smeeken om zijn dienstknech
ten te geven een verstandig hart. Want zoo
iemand wijsheid begeere, dat hij ze van God
begeere. Tot slot van dezen geslaagden dag
werd gezongen van Gez. 55 vers 1 en 2 en
gebed door ds. Schoneveld.
Het verschil tusschen Orthodox
en Vrijzinnig.
Door dr. J. P. Camiegieter, pred. der
Ned. Herv. Kerk te Oudshoorn, hield over
bovengenoemd onderwerp zijn derde lezing
in de Nutszaal, die wederom geheel gevuld
was Spr. behandelde ditmaal de Gods
beschouwing, zulks naar aanleiding van
het door hem in 1934 geschreven boek ge
titeld: ,,De Mensen en Zijn God", en wel de
eerste twee hoofdstukken.
Spr. gaf een symtiolische vergelijking van
den godsdienst met een uurwerk. Omtrent
het eerste hoofdstuk „Twaalf uur": De
Heilige God, de traditioneele godsdienstig
heid: God „boven" de wereld wees hij er
cp, dat om twaalf uur de beide wijzers van
het uurwerk naar boven zijn gericht, zon
der meer: het beeld van een godsdienstig
heid die alleen omhoog riet, die een vol
strekt bovenwereldlijken God vereert. Hier
is de tegenstelling tusschen God en wereld
onverzoenlijk. Het godsdienstig leven heeft
niets te maken met de gewone dingen van
den dag. Offerdienst ls méér dan zedelijk
heid en de mensch heeft zich een vreem
deling te welen op de aarde: „Hoog omhoog
het hart naar boven, hier beneden ls het
niet" Men meene niet dat zulks een gods
dienst zonder waarheid is, integendeel:
hier is een kant van de religie aangeduid,
waar zonder zij haar wezen verliezen zou.
In de religie geldt het ook te weten van
„afstand", van eerbied voor het Heilige,
waarvoor wij niet kunnen bestaan, van
siddering van het Oordeel, dat over onze
levens gaat. Toch kan het bij deze „twaalf-
uurs-religie" zonder meer niet blijven, om
dat daarbij zoowel het goddelijke als het
menschelijke tekort moet komen. Het
goddelijke, omdat miskend wordt de ideëele
zin van menschenwezen en menschenroe-
ping. Het tweede hoofdstuk geeft aan
..Kwai't-over-twaalf": „De Heilige mensch."
Verwijding van het religieus bewustzijn tot
humanistische en persoonlijke religieuri-
teit, waarbij ook het menschelijke en het
zich terzijde van den mensch bevindende
medemenschelijke ln de religieuze eerbie
diging betrokken wordt. Waar, aldus spr.,
dit beseft wordt en de godsdienstige eer
bied zich zal uitstrekken óók over de
menschenwereld, daar wijst de groote wij
zer van het uurwerk horizontaal, terwijl
tegelijkertijd de kleine wijzer naar boven
blijft gericht.
De Goddelijke wet zal ook op dit moment
wel is waar blijven beginnen met de eerste
tafel, waarop de geboden jegens God ge
grift staan, maar de religie wordt r.u toch
tot méér dan enkel maar aanbidding Gods
met al den aankleve van dien. Want het
gaat nu ln het religieuze leven heeten:
„heb God lief en den naaste, sta eerbiedig
475ste STAATSLOTERIJ
(Niet ofiicieel)
Trekking van Donderdag 14 October 1937
5de klasse, 16de Ujst
Hooge Prijzen
31.000.3560
1.000.— 3346 7515 14255 17783 23049
400.— 12735 17324
200.— 5488 9732 10049 15196 16001 19593'
22134
100.— 159 2157 4385 8870 10145 13308
15301 15924 16247 16609 17486 18580 23452
Prijzen van 70.
39
92
186
281
338
602
631
6511
702
73U
858
880
895
1017
1038
1150'
1324
1377
1645
1697
1764
•1859
2023
2079
2112
2261
2347
2860
2882
3137
3327
356a
3649
3952
4017
4154
4232
4312
4356
4469
4516
4541
4682
4704
4790
5069
5214
5435
5554
5636
5661
5697
5783
6036
3065
6102
6195
6207
6226
6395
6415
6536
6581
6676
6855
6895
6938
7019
7035
7107
7179
7379
7437
7489
7755
7828
7864
8008
8061
8142
8214
8247
8258
8328
8499
8570
9025
9057
9107
9152
9162
9273
9350
9373
9463
9492
9647
9693
9696
9769
9980
10058
10114
10142
10172 10435 10615 10762 10867 10923 10930
10936 10944 11008 11250 11309 11405 11617 11653
11679 11682 11811 11895 12244 12314 12343 12520
13112 13215 13277 13361 13453 13488 13489 13651
13739 13806 13836 13954 14084 14266 14373 14390
14637 14655 14678 14700 15003 15005 15041 15160
15166 15268 15320 15390 15460 15682 15987
16156 16287 16394 16420 16595 16598 17004 17033
17154 17253 17404 17427 17645 17700 17711 17859
18058 18100 18157 18176 18183 18269 18310 18327
18387 18398 18417 18438 18587 18627 18633 18717
18739 18762 18787 18803 18814 18819 18866 19021
19064 19107 19256 16257 16280 19355 18408 19464
19354 19858 19889 20325 20381 20445 20516 20756
21211 21368 21616 21647 21677 21761 22002 22042
22137 22275 22433 22506 22670 22697 22779 22873
en nonni's, -die in dit huis hebben geslapen dende taak. De school moet zóó zijn dat niet
de bijbel bij maar in het onderwijs ge- I
bruikt wordt. De chr. school is het middel
22968
22982
23058 23502
23518
23671
23804 23901
NIETEN
23
27
52
53
61
185
195
314
339
442
447
502
542
557
564
020
687
703
712
715
742
778
867
934
939
959
969
1024
1070
1131
1169
1180
1187
1219
1231
1240
1279
1345
1386
1414
1437
1442
1660
1670
1694
1700
1763
1832
8689
1968
2030
2032
2033
2054
2083
2087
2091
2152
2255
2278
2300
2319
2345
2357
2368
2415
2426
2431
2505
2509
2511
2521
2576
2581
2608
2610
2656
2707
2722
2758
2853
2866
2930
2931
2953
3019
3036
3036
3084
3121
3250
3260
3303
3393
3419
3424
3454
3518
3554
3569
3624
3655
3688
3710
3745
3788
3817
3819
3828
3835
3857
3932
4027
4035
4062
4068
4071
4134
4161
4162
4204
4250
4253
4265
4300
4308
4317
4388
4391
4410
4419
4422
4491
4556
4591
4645
4689
4699
4706
4743
4778
4801
4828
4830
4851
4863
4874
4918
4959
4981
5070
5102
5104
5163
5224
5238
5247
5343
5392
5399
5415
5458
5519
5522
5526
5530
5547
5583
5621
5688
5706
5707
5708
5790
5795
5790
5820
5825
5842
5854
5858
5884
5939
5958
5970
6001
6013
6024
6029
6059
6135
6182
6186
6246
6257
6303
6330
6361
6522
6605
6628
6685
6683
6690
6701
6713
6718
6725
6754
6756
6802
6835
6866
6903
6951
7033
7095
7134
7216
7288
7294
7313
7388
7392
7394
7395
7390
7401
7456
7467
7496
7536
7588
7594
7596
7607
7698
7705
7720
7792
7842
7871
7873
7956
8026
8064
8152
8291
8292
8320
8371
8398
8410
8422
8442
8568
8588
8666
8695
8777
8912
8921
9026
9154
9167
9204
9296
9313
9376
9501
9546
9597
9618
9662
S663
9666
9684
9706
9709
9864
9904
9950
9962
9975 10011
10021
10135
10147
10150
lOluo 10181 10209 10215 10238 10281 10292 10299
10354 10371 10376 10396 10470 10476 10521 1053€
10543 10549 10550 10572 10596 10631 10641 10651
10714 10843 10857 10871 10882 10912 10913 10947
L0980 10985 11020 11040 11041 11061 11108 11119
11128 11141 11152 11220 11224 11291 11326 11330
11438 11559 11562 11570 11593 11601 11640 11652
11665 11680 11704 11712 11768 11772 11787 11862
11916 11917 12012 12108 12215 12243 12259 12283
12325 12334 12510 12556 12594 12609 12610 12638
12641 12647 12680 12690 12752 12798 12799 12821
12367 12884 12891 12932 12951 12963 13021 13101
13107 13122 13168 13182 13191 13204 13316 13355
13268 13373 13395 13444 13456 13468 13476 13507
13548 13570 13572 13578 13587 13653 13733 13736
13856 13873 13904 13918 13944 13962 13965 14021
14022 14033 14052 14106 14116 14123 14132 14175
14188 14209 14243 14270 14286 14299 14529 14559
14594 14598 14600 14606 14620 14621 14660 14063
14707 14743 14744 14747 14764 14792 14907 14910
14943 14965 14966 15008 15016 15022 15028 15053
15109 15129 15164 15172 15241 15246 15253 i5263
15281 15312 15322 15339 15358 15366 15422 15425
15525 15626 15640 15644 15665 15668 15670 15757
15773 15799 15819 15843 15857 15861 15979 15989
16057 16085 16093 16106 10118 16141 16163 16177
16242 16277 16306 16319 16362 16396 16416 16417
16419 16451 16456 16465 16471 16569 16605 16626
16632 16653 16703 16704 16797 16818 16834 16850
16917 16945 16947 16953 17012 17027 17039 17042
17043 17095 17144 17260 17271 17281 17378 17429
17434 17494 17509 17510 17533 17639 17545 17582
17630 17662 17754 1776a 17856 17937 17991 18004
18012 18040 18076 18il3 18128 18149 18233 18240
18290 18301 18378 18380 18393 18494 18536 18558
18579
18592 18600 18692 18702 18740 18768 18769 18840
18876 18919 18920 18977 18978 18989 18992 18993
19065 19130 19201 19214 19220 19244 19261 19265
19266 19294 19300 19426 19436 19438 19454 19521
19526 19532 19544 19554 19619 19626 19645 19671
19675 19724 19736 19738 19740 19795 19797 19811
19813 19855 19902 19918 19935 19969 20012 20020
20131 20162 20245 20254 20257 20258 20269 20309
20327 20343 20348 20353 20411 20429 20480 20488
30543 20564 20589 20606 20761 20762 20773 20801
30836
20960 20970 21005 21011 21015 21055 21084 21113
21139 21149 21172 21274 21293 21384 21393 21448
21501 21527 21552 21572 21584 21685 21729 21734
21736 21813 21828 21907 21930 21961 22063 22066
20099 22116 22120 22140 22148 22165 22176 22178
22206
22244 22284 22396 22482 22485 22536 22565 22682
22715 22732 22756 22780 22804 22825 22842 22859
22869 22884 22918 22986 22992 22993 23078 23091
23111 23255 23333 23334 23453 23547 23557 2Q564
23571 23578 23677 23760 23815 23822 23937 23955
2S956 23989
Verbeteringen 5de klasse, 15de lijst: 3076
m. z. 3077; 3083 m. z. 3083 met 70.—.
ook tegenover uw menschelijken broeder en
uw menschelijke zuster, tegenover -uw vader
en uw moeder. Gij zult hen niet beliegen
en gij zult hen niet bestelen: gij zult wat
van uw naasten is, niet begeeren". Dat
worden nu godsdienstige geboden. Het
.zedelijk" leven van .de menschen onder
ling wordt als godsdienstige eisch, immers
als godsdienstige aangelegenheid gevoeld.
Hier wordt de godsdienst „humanistisch".
De kerk, inplaats van individueel heil-
instituut, wordt ..maatschappelijk gewe
ten". aansporend tot werken van recht
vaardigheid, vrede, naastendienst.
De opbrengst van de hier gehouden
Unie-coUecte bedraagt f. 294.30.
