IINAUGUREELE ORATIE VAN
PROF. DR. J. H. OORT.
Nog slechts schermutselingen
!»ie Jaargang
VRIJDAG 15 NOVEMBER 1935
No. 23204
DAGBLAD VOOR LEIDEN EN OMSTREKEN
PRIJS DER ADVERTENTIES:
Bureau Noordeindaplein Telefoonnummers voor
Directie en Administratie 2500 Redactie 1507.
Postcheque» en Girodienst No. 57055 - Postbus No. 54.
PRIJS DEZER COURANT:
Is buitengewoon hoogleeraar in de sterrekunde.
De bouw der sterrenstelsels.
1 0£i *1
De gevechten aan het oorlogsfront bepalen zich
nog tot schermutselingen, al wil men daarin zien
den aanvang van een „veldslag".
Vermoedelijk zal de Italiaansche protest-nota
tegen de sancties collectief worden beantwoord.
In Egypte duurt de onrust nog voort.
Het voornaamste Nieuws
van heden.
EIDSCH
DAGBLAD
30 cis," per regel voor advertenties uit Lelden en plaatsen waar
I gentschappen. van ops BLad gevestigd zijn. Voor alle andere
ladvectontles 35 ets. per regel. Voor zakenadvertentles belangrijk
liigei' tarief. Kleine advertenties uitsluitend bij vooruitbetaling
Vqensdags en Zaterdags 50 ets. bij maximum aantal woorden
van 30. - Incasso volgens postrecht Voor opzending van brieven
ho ets. porto te betalen. - Verplicht bewijsnummer 5 ets.
Voor Lelden en gemeenten, waar agentschappen gevestigd siitj:
Francoper post f. 2:35
per 3 maanden (......a..... f.2.35
per week L'..f.0.18
per 3 maanden portokosten,
(voor binnenland f. 0.80 per 3 mnd.)
0
Prof. dr. J. H. Oort.
een talrijk auditorium, o.w. cura-
n. hoogleeraren, lectoren, privaat-
(enten en studenten heeft hedenmid-
prof. dr. J. H. Oort In het Academle-
rnw aan het Rapenburg het ambt van
lengewoon hoogleeraar In de sterre-
aanvaard met het uitspreken van
I rede over i.De bouw der sterrenstel-
preker ving zijn rede aan met te wijzen
sterke ongelijkmatigheid In de ver
lig der materie door het heelal. Voor
er deze-materie gasvormig is, treffen
haar aan in uitgestrekte ijle wolken
uiterst geringe dichtheid; daarnaast
ten wij haar met groote dichtheid sa-
pgebald in enorme eenheden, welke wij
(ren noemen. Behalve in gasvorm komt
naterie in het heelal ook in vasten
voor; niet slechts in planeten en
[lieten, maar in hoofdzaak als uitge-
Ite, dikwijls grillig gevormde, tusschen
Itc-rren verspreide stofwolken, wier to-
massa waarschijnlijk niet zoo heel
voor die der sterren onderdoet.
Kien we nu deze verdeeling der sterren
r de ruimte dan springt dadelijk in het
hoe buitengewoon ongelijkmatig die
heeling is. Evenals op een kleinere
lal de materie zich opgehoopt heeft in
jren, zijn de sterren op hun beurt weer
lengedrongen in discrete zwermen, die
[sterrenstelsels noemen en die wij met
als eigenlijke bouwsteenen van het
lal mogen beschouwen. De grootere de-
[zwermen bevatten eenige milliarden
pen, terwijl de kleinste die wij kennen
[eenige tientallen millioenen tellen,
leculatieve geesten hebben zich wel
i de vraag gesteld, of niet de sterren-
iels op hun beurt weer samengevat
Wen in systemen van hoogere orde, en
ptueel deze weer in systemen van nog
Ker orde, enzoovoort.
pderdaad zijn ook de sterrenstelsels
Fr zeer ongelijkmatig door de ruimte
peeld. maar deze ongelijkmatigheid
t een chaotisch karakter, waarin geen
lelijk systeem te bekennen is. De juist
lelde vraag moet dan ook, althans voor
onze tegenwoordige kennis reikt,
pennend beantwoord worden, tenzij
i het physisch heelal, dat alle bestaan-
Iterrenstelsels omvat, als zoo'n systeem
hooger orde zou willen beschouwen.
I onderzoek van de algemeene struc-
van het heelal, waarin wijlen Profes-
ie Sitter zoo'n belangrijk aandeel ge-
I heeft, staat de laatste jaren, sedert de
Welling van de merkwaardige snelle
liling van het heelal, in het brandpunt
I de belangstelling. Niet de algemeene
tjischappen van dit heelal, doch de af-
pcrlijke structuurverschijnselen welke
optreden ln het bijzonder de ster-
rielsels zelf wenschte de spreker tot
p"erp van zijn toespraak te nemen.
F ster die ons het naaste aan het hart
[do zon. maakt deel uit van een ster-
Jielsel dat zich in wezen waarschijnlijk
[onderscheidt van andere stelsels.
"f1 de uitgestrektheid en vorm van dit
pnstelsel, dat gewoonlijk het melk-
jstelsel wordt genoemd en dat vrijwel
[waarneembare sterren omvat, te be-
zijn op instigatie van den vroe-
1 Groningschen hoogleeraar Kapteyn
®derzoekingen van verschel dene ster-
'cnten geconcentreerd op de zwakke,
I'ritvijderde sterren in een paar hon-
7 kleine over den geheelen hemel ver-
.7^ velden. Spreker schetste hoe men
I h ij'P van sterctellingen, en metingen
helderheden en bewegingen van ster
ren in deze area's tot een inzicht ln de
structuur van het melkwegstelsel heeft
kunnen komen.
Naast deze methode van „steekproeven"
heeft zich ook een andere wijze van explo
ratie ontwikkeld, waarbijgetracht wordt
een overzicht te verkrijgen van alle ob
jecten van bepaalde, tot op groote afstand
kenbare soorten, zooals bijvoorbeeld de z.g.
bolvormige sterrenhoopen. Ook verander
lijke sterren, zooals die thans bijvoorbeeld
te Leiden op groote schaal gevonden wor
den op in Johannesburg opgenomen pla
ten, zijn voor dit doel geschikt.
Uit deze en andere onderzoekingen heb
ben de astronomen de volgende voorstel
ling van het sterrenstelsel ontwikkeld:
Het heeft den vorm van een platte schijf
of een uiterst dun autowiel. De as van dit
wiel bevindt zich ver van de zon, die be
trekkelijk dicht bij den buitenomtrek ligt.
De in het schijf vlak liggende verre ster
renwolken zien wij als een lichtenden ring
in den melkweg rondom ons. In zijn sterk
afgeplatten vorm gelijkt het sterrenstelsel
op het planetenstelsel, waarin ook de
banen der groote planeten nagenoeg in
hetzelfde vlak liggen. In ander opzicht
doen eveneens de beide stelsels aan elkaar
denken: niet alleen blijken de bewegin
gen der sterren in hoofdzaak door de aan
trekking van een groote centrale massa
geregeld te worden, maar ook bewegen zich
de verschillende sterren evenals de pla
neten in dezelfde richting rondom dit
centrum. Men drukt dit wel uit door te
zeggen dat het melkwegstelsel roteert. De
groote aantrekkende massa, die in het
melkwegstelsel de plaats inneemt welke
de zon in het planetenstelsel bekleedt, is
het centrale gedeelte van het sterrenstel
sel zelf. De totale massa hiervan ls onge
veer zeventig milliard maal de massa der
zon, de omloopstijd is omstreeks twee hon
derd millioen jaar.
De Zweedsche astronoom Lindblad, die
het eerst duidelijk de onderstelling van een
rotatie van het melkwegstelsel om een ver
centrum heeft uitgesproken, heeft daarbij
tevens de verklaring gegeven van eenige
tot voor kort onopgehelderde wetmatig
heden in de bewegingen der sterren, zooals
bijvoorbeeld de door Kapteyn ln het be
gin dezer eeuw ontdekte ster-stroomen.
Deze voorstelling van ons sterrenstelsel
berust, ln haar algemeene trekken, op vrij
hechten grondslag, niettegenstaande het
feit dat, tengevolge van uitgestrekte
massa's fijn verdeelde materie tusschen
de sterren, het licht der ver weg in het
schijfvlak liggende sterren zoodanig ver
zwakt wordt dat het centrale gedeelte van
het melkwegsysteem vrijwel geheel on
zichtbaar is. Spreker betoogde hos de ab
sorptie van het licht een der grootste
struikelblokken vormt voor de onderzoe
kers van het melkwegstelsel en hoe pas
in de laatste jaren, nu gebleken is dat door
deze tusschen de sterren liggende wolken
het licht niet alleen verzwakt maar ook
verkleurd wordt, zich wegen afteekenen
waarlangs de exploratie verderen voort
gang zal kunnen hebben. Ook het onder
zoek van de distributie der andere sterren
stelsels over den hemel geeft den astro
noom een machtig middel in de hand om
de absorptie van het licht te bepalen.
Doordat de zon midden in het gebied der
sterkste absorptie ligt, kan men zich thans
echter slechts een uiterst globale voorstel
ling van de structuur van het ons omrin
gende stelsel maken. Niettegenstaande
den grooteren afstand heeft men een veel
beter overzicht over den bouw van eenige
andere sterrenstelsels. De architectuur die
men daarbij te zien krijgt is verwonder
lijk en belangwekkend.
De sterrenstelsels blijken voor het groo
te meerendeel betrekkelijk regelmatig ge
vormd te zijn; een heldere kern wier licht
naar buiten geleidelijk afneemt, waaruit
zich op twee recht tegenover elkaar lig
gende punten machtige stroomen van
sterren schijnen los te maken, welke zich
dan in vlakke spiraalbanen van het kern
gedeelte verwijderen.
Spreker wees er op dat het waarschijn
lijk geacht moet worden dat ook ons eigen
sterrenstelsel een spiraalstructuur heeft,
die wij echter door onze ongunstige po
sitie niet kunnen zien.
In tegenstelling met de tot nu toe in
het melkwegstelsel opgemerkte bewegings
verschijnselen, die door de hypothese van
Lindblad zoo'n Bevredigende verklaring
gevonden hebben, moeten de vragen die de
spiraalstructuur opwerpt nog als geheel
onopgehelderd beschouwd worden. Mis
schien is wel de meest opvallende karak
tertrek der spiraalstelsels de vergankelijk-
ae'd van hun structuur waardoor men er
toe gele d wordt te vermoeden dat daar
aan, astronomisch gesproken, kort. gele
den een min of meer gelijktijdig begin
geweest moet zijn. In de eigenaardige spi
raalstructuur liggen wellicht belangrijke
O
gegevens over het verre verleden van het
heelal verborgen, maar nog veel waarne
mingen zullen noodig zijn voordat men
hopen kan deze gegevens tot een inzicht
te verwerken. De spiraalnevels en het
melkwegstelsel zijn als steenen waarop
fragmenten van inscripties gegrift staan
waarvan men vermoedt dat zij betrekking
hebben op een bijzonder belangrijke epoche
in het verleden van het heelal. Maar hun
taal is voor ons nog onleesbaar.
In de gebruikelijke toespraken tot de
curatoren, hoogleeraren, studenten en tot
hen die met hem aan de Leidsche Sterre-
wacht verbonden zijn, wijdde de spreker
aan het einde van zijn rede eenige warme
woorden aan de nagedachtenis van Prof.
cle Sitter.
o
GOUDEN DOCTORAAT.
Dinsdag 19 November a.s. zal het 50
jaar geleden zijn, dat dr. J. van der Wal.
thans wonende te Amsterdam, aan de
Leidsche Universiteit promoveerde tot
doctor in de geneeskunde.
DE SCHEPPENDE VERMOGENS VAN
DEN MElfSCH.
Voordracht voor het Theosophisch
Genootschap.
Voor een zeer belangstellend gehoor
sprak gisteravond in de Muziekschool
Nieuwe Rijn onder auspiciën van hei
Theosophisch Genootschap (leider dr G.
de Purucker, Point Lorna Cal. i de heer J.
H. Venema, voorzitter der Ned. Afdeeling
over bovenstaand onderwerp).
Spreker begon met er op te wijzen, dat
er in de wereld vele ulteenloopende mee
ningen zijn over de mysteriën van leven,
dood en evolutie, meeningen, die de men-
schen verdeelen en scheiden, omdat zij
niet op feiten berusten. Waren zij geba
seerd op waarheid en deze moet er zijn
in dit heelal dan zouden de meeningen
voeren tot eenheid en broederschap. Het
is om deze reden, dat de theosophie
krachtig aandringt op zelf-onderzoek en
zelf-ervaring. Veronderstellingen, dat ook
de theosophie dogma's zou hebben, of uit
sluitend „wetenschappelijk" zou zijn, ver
vallen onmiddellijk, wanneer men zelf
standig de studie ter hand neemt en
doordringt in deze edele levens-philoso-
phie. welke als synthese van godsdienst,
wetenschap en wijsbegeerte, uitermate
practisch is, bestemd om in elke levens-
phase doorgevoerd te worden, aldus spre
ker De theosophie is niet vaag, geeft een
houvast, zooals geen philosophic dit ver
mag te doen en verstrekt zeker de bewij
zen voor de waarheid harer leeringen,
indien men haar tot een levende kracht
in zijn leven maakt. In dit verband stond
spreker stil bij de bijzonder boeiende
leeringen van de theosophie omtrent de
zevenvoudige samenstelling van 's men-
schen natuur, welke aan de hand van
schema's verduidelijkt werden. Het in
zicht in ons waar, onsterfelijk zelf en het
uiterlijk kleed dat vergankelijk is. krijgt
van minuut tot minuut grootere bewijs
kracht voor ons. want deze zevenvoudige
samenstelling is in ons dagelijksch leven
te controleeren en leidt regelrecht tot de
scheppende vermogens ln den mensch.
tot de „handelingen" op het onzichtbare
gebied, de gedachten, emoties, met daar
achter onze vrije wil. Deze studie, eenmaal
ter hand genomen, boeit dermate, dal
men ze nimmer meer loslaat Men krijgt
een inzicht ln wat voorbijgaand en sterfe
lijk eenerzijds en blijvend en onsterfelijk
anderzijds is; dat elke nobele inspiratie
en aspiratie, elke overwonnen zwakheid,
elke daad van liefde en mededoogen voert
naar dat innerlijke pad waarlangs men
het hart van het heelal bereikt. Het leidt
tot de oude mysterie-scholen, waar de ge
heimen van leven en dood voor den door
dringenden leerling ontsluierd werden en
nog steeds worden Want nog steeds wor
den ln de theosophische leeringen de aan
wijzingen naar dat innerlijke pad en het
geheim van de scheppende vermogens
gevonden.
Morgen wordt door het Chr. Comité
voor Werkloozenzorg een straatcollecte
gehouden, teneinde het prachtige winter
werk, dat dit comité voor de Chr. werk-
loozen verricht, ook dit jaar weer moge
lijk te maken. We wekken gaarne een
ieder op naar vermogen in deze collect
■ij te dragerj.
De heer C. v. Wijk alhier ls benoemd
tot directeur van de Chr. Gymnastiekver.
D.O.S. te Bodegraven.
RESIDENTIE-ORKEST.
Solist: Willem Andriessen.
Beethoven en Brahms waar blijft een
derde groote B iruckner) op deze concer-
tenserie's? vulden het tweede program
ma, met Rameau als gracieuse inzet uit
den bevalligen pruikentijd. Dat heeft ech
ter zeker zijn charme.
Brahms eerste pianoconcert in d: een
jeugdwerk, maar wélk een! Een enorme
greep van den eerst 25-jarige, zóó gedurfd,
daarbij afwijkend van hetgeen tot dan
toe traditioneel was, dat men er volkomen
vreemd tegenover stond. Symfonisch ls
deze grootsche conceptie, een dlep-ernstige
schepping van een vroegrijpe, die hiermee
bewees zijn tijd verre vooruit te zijn.
Vele getrouwe concertbezoekers kennen
reeds dit machtige opus. Voor hén is het
ongetwijfeld niet meer een „drie kwartier
lang, worgen en woelen" of een „brei met
een dessert van schreeuwende dissonan
ten" en meer dergelijk fraais, zooals een
oordeel luidde na de eerste uitvoering in
1859 Dertig jaren minstens duurde het,
voordat de algemeene waardeering kwam:
een waarschuwing voor hen, die heden ten
dage wel eens over het „moderne" een te
vlugge uitspraak formuleeren.
Zoo ooit Brahms een meesterschap in
vorm en inhoud openbaarde, dan is het
wel in dit concert Maar zélfs na grondige
analytische studie, die steeds nieuwe
schoonheden doet kennen, kan bij een
minder goed afgewogen vertolking een
lichtelijk chaotische indruk ontstaan, ge
volg van Braihms gecompliceerde en zeker
niet gemakkelijk „aansprekende" schrijf
wijze met haar bekende „gebroken melo-
Willem Andriessen.
die", waarbij het accent niet allereerst op
„bevattelijke welluidendheid" ligt.
Dit concert moet men dus dikwijls hoo-
ren, om er de volledige waarde van te
onderkennen. De vertolking van gister
avond heeft véél schoons opengelegd van
deze „symphonie met obligaatvleugel", ons
het werk weer duidelijker gemaakt
Van Anrooy toch kent Brahms door en
door, gelijk Willem Andriessen dezen diri
gent en zijn orkest, als omgekeerd.
Wij konden dus op een harmonische
samenwerking rekenen: deze verwachting
ging niet in rook op, in tegenstelling lot
die op een noviteit. Doch ook de vertolking
van hetgeen reeds „klassiek" werd, kan
met dankbaarheid vervullen.
Onze reeds veelgeprezen landgenoot
Willem Andriessen heeft er zijn groot kun
nen, waarachtige toewijding en geestelijk
inzicht aan gegeven: de solist kan hier
geen dankbare successen behalen met
parelende loopjes of andere bravourstukjes:
hij moet mét het orkest als vrijwel gelijk
waardig element met zelfverloochening het
symphomseh geheel opbouwen, zijn gan-
sche muzikale scherpzinnigheid, plastisch
uitbeelding vermogen en technische be-
heersching stellen in den dienst daarvan,
om er zoo'n duidelijk mogelijk exposé van
te ggven. Want de kans, dat de compositie
„verwatert" is groot!
Dit nummer bestaat uit VIER bladen
EERSTE BLAD.
BINNENLAND.
Inauguratie van Prof. Dr. J. H. Oort al»
buitengewoon hoogleeraar in de Sterre
kunde. (Stadsnieuws, le Blad).
Nederland en de sancties; algemeene
maatregel van bestuur afgekondigd. (3e
Blad).
De memorie van antwoord over Sociale
Zaken: te wachten zijn maatregelen ter
regeling van den arbeidsduur voor chauf
feurs en tot bestrijding der kwakzalverij.
(Binnenland, 3e Blad).
De mechanisatie der sigarenindustrie:
een wetsontwerp heeft het departement
reeds verlaten, iBinnenland, 3e Blad).
De 19e partij Euwe-Aljechin is afge
broken in een voor Aijechin zeer gunstige
positie. (Sport, 4e Blad).
Op 58-jarigen leeftijd is overleden de
bekende zanger Thom Denijs. (Kunst, 2e
Blad).
BUITENLAND.
Aan het oorlogsfront nog slechts scher
mutselingen. (4e en le Blad).
In Egypte duren de ongeregeldheden
nog voort. (4e Blad).
De eerste uitslagen der Engelsche ver
kiezingen doen zien, dat de regeering,
hoewel aan de verliezende hand, nog
ruimschoots voldoende meerderheid over
houdt. (Buitepland, 2e Blad).
De onafhankelijkheid der Philippijnen.
(Buitenland, 2e Blad).
De vliegster Jean Batten in Brazilië
vermist, doch gevonden. (Tel., le Blad).
ZIE VOORTS LAATSTE BERICHTEN,
EERSTE BLAD.
Van Anrooy en Andriessen gaven blijk
elkander te begrijpen: van den hemelbe-
stormenden, onstuimigen inzet met het
verheven thematische materiaal van het
eerste deel. via de gevoelig-ernstige zang
van het „Benedictus", gelijk de tekst in,
de origlneele partituur staat aangegeven,
naai' de zelfbewuste overwinning van het
Rondo was er een levend op eikaar inge
steld contact. Mochten wij hier en daar
een nóg heroischer spanning gewenscht
hebben, waren soms de blazers niet vlekke
loos: het geheel was toch een bewonde
renswaardige prestatie van deze uiterst
zware opgave, waarin aan het pedaalge-
bruik en een helder forte van den pianist
enorme eischen gesteld worden. Een enkele
maal slechts bestond het gevaar, dat de
pianist door het orkest overstemd werd.
Andriessen beheerschte Brahms met
weldadig gemak: een ovatie kon voor alle
partijen niet uitblijven!
Beethoven's vierde pa de pauze: een.
sprankelend intermezzo in zijn scheppin
gen. een vroolijke herinnering aan een
verblijf op het land, blijheid na voorgaan-
den strijd en teleurstelling. Jubel en humor
breken los: poëtische en geestige passages
wisselen elkander af, in een tenslotte
constant wervelende, tintelende vaart.
Zonnige muziek, aan Haydn herinnerende
lieflijkheid!
Een andere, een eenvoudiger Beethoven
dan wij gemeenlijk kennen, schijnt hier
aan 't woord: een voor 'n wijle volmaakt
gelukkige
Van Anrooy en het orkest gaven zich
aan deze vredige muziek met de blijmoe
digheid en soepele zekerheid enkele pas
sages waarin wij de nunanceeringen nog
meer uitgewerkt zouden wenschen, uitge
zonderd die bij deze symphonie passen.
Rameau noemden wü in den aanvang
reeds even. Deze balletsuite, klassiek
meesterstukje uit de oude school, in de be
werking van Felix Mottl, speelde men
reeds het vorige jaar. De goede indruk
werd versterkt, al blijft voor ons gevoel de
bezetting, speciaal in den aanvang te
zwaar, om 18e eeuwsche gratie en élégance
volledig uit te drukken. Niet alzoo echter
de teedere, con sordino gespeelde Musette,
terwijl ook de karakteristieke Tambourin,
met de geestige instrumentale effecten,
waarin hobo en fagot zoo genoeglijk dialo-
giseeren, 't juiste accent getroffen wordt.
Het was een simplistische, minutieus
verzorgde inleiding tot den gecomplieeer-
den Brahms, die door van Anrooy zoo be
zield gedirigeerd is. De orkestleden en hun
leider zijn, als steeds, allerhartelijkst toe
gejuicht.
