KARSOTE
Het marktwezen vóór 75 jaar en thans
LEIDSCH DAGBLAD - Achtste Blad
Vrijdag 1 Maart 1935
door L. A. Mennes,
De Leidsche Markt is zoo oud als de stad zelve.
UIT DE BONTE WAERELD.
Directeur van den Markt- en Havendienst.
Het fraaie Waaggebouw aan de Aalmarkt, waar de Markt- en Havendienst ls onder
gebracht. Het gebouw werd ln 1657 gebouwd volgens ontwerp van Pieter Post; de
gevelsteen is van Rombout Verhulst en werd 6 Juni 1658 onthuld.
Aan het verzoek van de Directie van het
Leidsch Dagblad, om ter gelegenheid van
het 75-jarig bestaan harer courant, een
artikel te willen schrijven over den Markt
en Havendienst inclusief den Waagdienst
van driekwart eeuw geleden, voldoe ik
gaarne
Zij, die de geschiedenis onzer stad ken
nen en welke goede Leidenaar kent
die niet? weten, dat hier al heel lang
vóór 1860 markten werden gehouden, dat
aan de Aalmarkt het Waaggebouw stond
en dat de waterwegen en -wegjes te dezer
stede talrijk waren.
Al of niet administratief los van elkaar
deden aan het begin van de onderwerpe-
lijke 75-jarige periode door de stad daar
toe aangestelde beambten dienst op de
markten, in de Waag, aan de bruggen
en langs het water. Zooals verder blijken
zal, was er toen van een Markt- en
Havendienst i waarvan ook de Waagdienst
een onderdeel is), zooals we dien thans
kennen, geen sprake.
Het Marktwezen.
In algemeenen zin is er van den oor
sprong van het Marktwezen hier te lande
weinig bekend: hij zal waarschijnlijk lig
gen bij het begin der Chr. jaartelling. Het
ontstaan der Sleutelstad zal van het
Leidsche Marktwezen wel de vader zijn
geweest. En als het waar is, dat de ont
wikkeling van het marktwezen vele eeuwen
de barometer is geweest van den welstand
van ons volk. dan heeft ook deze stad, de
moeder, aan dit kind waarschijnlijk veel
te danken.
Doch laten we niet te ver van huis
gaan. Belangstellenden slaan er maar eens
op na de Beschrijvingen der Stadt Leyden
van J. J. Orlers. 1641 (eerste druk 1614)
blz. 273 e. v.; zij zullen wel bemerken dat
het getal markten destijds groot was.
b
Welke markten er dan 75 Jaar geleden
bestonden?
Deze: dagelijks den ganschen dag: een
markt voor boomvruchten en verder ooft
aan de Vischmarkt; een knollenmarkt aan
de Nieuwe Varkensmarkt; een mosselen-
markt aan de Apothekersdljk; een markt
voor turf, hout en steenkolen aan de
Turfmarkt, de Haven, de Kalvermarkt en
de Heerengracht W.Z
Des Maandags van 10 uur v.m. tot 1
uur n.meen uitdragerij- en vodden
markt op de Haven- en Kalvermarkt.
Des Zaterdags van 10 uur v.m. tot 3
of 4 uur n.m een zelfde markt op de
Hooglandsche Kerkgracht, Kerkhof en
Nieuwstraat
Des Woensdags en Zaterdags van 6 uur
v.m. tot 12 uur s middags: een groenten-
markt aan den Oude Singel; de warmoe-
ziers en veenlleden gescheiden.
Des Dinsdags en Vrijdags van 6 tot 9
uur v.m.: een groentenmarkt tezelfder
plaatse.
Op onbepaalde dagen en uren een z g.
Westlandsche markt aan den Nieuwe Rijn.
Des Zaterdags van 10 uur v.m. tot 4 uur
n.m. een markt voor oud ijzer op de Hooi
gracht; een klompen- en blokkenmarkt op
het Hooglandsche Kerkhof; een manden
markt aan den Nieuwe Rijn; een stoelen-
markt aan de beide vleugels der Karne-
melksbrug aan den Nieuwe Rijn, een
markt voor de beschuitbakkers in de
Beschuitsteeg; voor de zaadkoopers en
schoenmakers aan den Nieuwe Rijn; voor
de kuipers aan den Nieuwe Rijn over de
fontein; een boter-, kaas- en eierenmarkt
op de Botermarkt; een markt voor hon
den, hoenders en ander gevogelte aan den
Rijn bij de Vrouwensteegbrug; een bloem
en boommarkt aan den Rijn van deze brug
af tot aan de Nieuwe Varkensmarkt; voor
kramers met byouteriën, galanteriën,
Neurenburger waren, mutsen, kanten, lin
ten en andere koopwaren op de Visch
markt en Botermarkt.
Dagelijks van 8 uur v.m. tot 5 uur n.m.
Des Zaterdags van 10 uur v.m. tot 1 uur
n.m. graanmarkt op de Korenbrug.
In den slachttijd des Woensdags en
Zaterdags van 10 uur v.m. tot 1 uur n.m.
varkensmarkt aan het einde van de
Bloem- en Boommarkt en des Vrijdags
biggen- en magere varkensmarkt op de
Beestenmarkt nabij de IJzerengTacht.
Kersenmarkt dagelijks aan den Rijn,
tusschen de kraan en de Vischmarkt;
rlviervlsch- en pallngmarkt dagelijks aan
den Rijn nabij het St. Catharlna Cast
huls.
Kaasmarkt op den 2en Dinsdag ln Juli
van 7 uur v.m. tot 3 uur n.m. op de Bree-
straat tusschen Maarsmanssteeg en
Mandenmaker ssteeg.
St. Nicolaasmarkt op de Vischmarkt en
Hoogstraat.
Paardenmarkt op den len Maandag in
Mei en des daags na de Valkenburgsche
paardenmarkt, op de Breestraat.
De aanvang en het einde der onder
scheidene markten werden door het lui
den eener klok of bel aangeduid.
Niemand vjerd toegelaten eenige waren
op de markt te koop te stellen, dan voor
zien van een ..behoorlijk patent'' en tegen
betaling van het daarvoor gestelde markt-
geld
Vaartuigen, waarin de onder den naam
van ventjagers bekende kooplieden waren
ter markt brachten, moesten na afloop
der markt na de binnen- of buitenhaven
verlegd worden
Afslag van visch op de markt geschiedde
door den daartoe aangestelden afslager,
die ontstane geschillen beslechten moest.
Zij die van buiten, aardappelen ten ver
koop inbrachten waren verplicht daarvan
aan den marktmeester kennis te geven.
Voor aflevering aan particulieren hadden
zij nog een schriftelijke toestemming van
dezen noodig De maten moesten zuiver
van aarde en kiel zijn en behoorlijk wor
den gevuld Graan, erwten e.d. moesten
in mudszakken worden aangevoerd. Indien
de marktmeester vermoedde dat eenige
zak niet op maat was, was hij bevoegd de
geheele partij door een beëedlgden meter
te doen nameten
Degenen die visch ter markt brachten
van uit Katwijk en Noordwljk, moesten
zich vooraf aan de Stadspoorten, waar de
ambtenaren der gemeentebelasting kantoor
hielden, melden, teneinde tegen consigna
tie een keurbiljet te bekomen.
De kermis of jaarmarkt ving aan op
den Maandag der laatste volle week van
de maand Juli en eindigde op den daarop-
volgenden Zaterdag; diverse voorschriften
bestonden ter zake van de kermis, even
als dit trouwens het geval was ten op
zichte van de onderscheidene markten.
Voor het Innemen van een gewoon plaatsje
in de stad met een kar was zelfs een
schriftelijke vergunning van B en W.
noodig.
Op de markten deden dienst: de alge-
meene marktmeester, marktmeesters, keur
meesters, beambten van politie en ambte
naren der gemeentebelastingen: ik heb
althans de titels dezer functionarissen uit
dien tijd aangetroffen
Als merkwaardigheid meld ik nog, dat
den markt- of rooimeesters tevens speciaal
was opgedragen het toezicht op de ge
trouwe nakoming der le afdeeling van de
voorschriften der Brandpolicie; zij hadden
uit dien hoofde bevoegdheid om woningen
en vaartuigen binnen te treden. Het
marktgeld werd op de markten ingevor
derd door de marktmeesters al of niet
geassisteerd door de ambtenaren der
plaatselijke belastingen. Deze belasting
was ingevoerd met ingang van 1 Juli 1856.
De Waagdienst.
In 1351 is al gemeld, dat Leyden van
ouds het waagrecht had De oude Waag,
een van hout opgetrokken aanzienlijk
gebouw, was een soort koopmansbeurs. Op
4 September 1657 besloot de Stadsregee-
ring een nieuwe Waag te bouwen. Pieter
Post was de bouwmeester.
Alvorens nu naar 1860 te gaan, voor wat
dit onderdeel betreft, moge ik nog even
De verplaatsing van de Kaasmarkt van het Waaggebouw naar het tegenwoordige
Kaasmarkt-terrein beteekende voor den marktdienst een groote verbetering. Boven
staande foto werd genomen bij de officieele opening op 15 Juli 1927.
of van 9 uur v.m. tot 3 uur n.m. naar
gelang van zomer- of winterseizoen een
markt voor zeevisch en zalm, op de Visch
markt, de Vischbrug en de Hoogstraat.
Des Vrijdags van 1 Maart tot en met 31
October van 8 uur v.m. tot 2 uur n.m. en
van 1 November tot en met den laatsten
Februari van 8'/i v.m. tot 1 uur n.m. een
veemarkt op de Beestenmarkt; de Kalve-
renmarkt uur en de groote lammer
markten l uur eerder te beginnen.
Dagelijks een aardappelmarkt op den
Oude Singel.
er aan herinneren, dat aan de instelling
der openbare wagen ten grondslag lag, de
bezorgdheid, ter wille van de rust en de
vrede, dat ieder het zijne kreeg; de over
heid wilde bedrog in den koophandel
voorkomen.
Behalve voor het wegen van de „weeg
bare stoffen" werd een 75 Jaar terug de
Waag ook gebruikt voor het keuren van
slachtvee. Dit vee mocht n.l„ met uitzon
dering van nuchtere kalveren, niet gedood
worden, tenzij het vooraf door keur
meesters was gekeurd en gemerkt. Wan-
RECLAME.
CHRONISCHE VERKOUDHEID.
BINNEN ENKELE UREN VERLICHT.
Karsote Inhalatie Middel ls een nieuw
preparaat, dat chronische of hardnekkige
verkoudheden binnen 24 uur verdrijft.
Sprenkel enkele druppels Karsote op een
zakdoek en snuif dan goed op. - De aan
gename, desinfecteerende damp verspreidt
zich nu in Uw ademhallngs-organen waar
bacteriën van verkoudheid of griep on
middellijk vernietigd worden. Uw neus
wordt weer geopend, vastzittend slijm
komt los, ge kunt weer onbelemmerd
ademen.
is verkrijgbaar bij apothekers en drogis
ten a f. 0,90 per flacon i zakformaat) en
f. 1.35 per flacon (2 x de kleine maat),
omzetbelasting inbegrepen. 182
tarief voor den dag en een voor dn
nacht. Bij weigering van betaling
de verdere doorvaart eenvoudig belet. Het
liggeld was al twee Jaar eerder, dus jn
1857, ingevoerd. Dit werd geheven voor
alle vaartuigen aan welke door B. en tv
een vaste ligplaats was aangewezen; ook
marktschepen, woonschepen en brand-
stoffenschepen vielen onder de heffing
Al deze categorlën worden ook thans nog
ln de verordening afzonderlijk genoemd
In de berekening van het liggeld bestond
een differentiatie in overdekte en niet-
overdekte vaartuigen.
Het liggeld werd hoofdzakelijk door den
algemeenen marktmeester en door het
kantoor van toezicht en invordering aan
de Zijlpoort ontvangen. Van 1857 af was
men ook belasting verschuldigd voor het
leggen van een schuit onder een brug. een
vlschbon, een los werkvlot, een houtvlot
of een schuitenhuls in het openbare wa
ter. Deze werd bij den Gemeente-ontvan
ger voldaan. Het is nog eigenaardig te
vernemen, dat de bruggen door particu
lieren werden bediend; schoenmakers,
bakkers en dergelijke thuls-werkers, ja
zelfs vrouwen hebben vroeger, volgens de
overlevering, onze bruggen voor de
scheepvaart geopend en gesloten. Zij kre-
Een kijkje op de Vrijdagse he veemarkt, die voorloopig nog op dezelfde plaats ge
handhaafd blijft, doch binnenkort toch aanzienlijke verbeteringen zal ondergaan.
Al was het alleen maar, dat de tegenover de Turfmarkt gelegen ruimte als parkeer
terrein wordt ingericht!
neer dan vergunning tot slachten werd
verkregen, moest dit binnen bepaalden
tijd geschieden. Voorts belastte het Waag-
personeel zich met het lossen van schepen
door middel van de kraan, die vóór de
Waag op het Waaghoofd stond. Deze kraan
is aanleiding geweest, dat dit personeel,
hetwelk reeds in de middeleeuwen uit een
gilde bestond onder den naam van het
„Kraenkinderen- en Weetwerckersgild",
nog in den tijd waarover we het hier heb
ben de kraan- en waagwerkslieden wer
den genoemd. In 1863, hetzelfde jaar
waarin de kraan vóór de Waag werd weg
genomen, werd voor deze menschen bij
gemeente-verordening een reglement vast
gesteld. Zij werden door B. en W. be
noemd en waren ondergeschikt aan den
Waagmeester, die een geheel zelfstandige
functie bekleedde. Voor alle werkzaam
heden welke door den Waagdienst ge
schiedden, moest vergoeding betaald wor
den volgens een officieel tarief, dat 1
Januari 1859 in werking was getreden.
Men zal zich herinneren, dat ten vorige
Jare aan het bestaan van het Waagwer-
kersgilde een einde is gemaakt om bezui
nigingsreden. Of het ijken der botervaten
dat zeer minitieus geregeld was (en nog
is) in een gemeente-verordening, werd
verricht door den waagmeester. wiens titel
later verlengd werd met „ijkmeester", en
of dit evenals later in de Waag plaats
had, is mij niet bekend. Ik heb reden om
aan te nemen dat de Waagmeester toen
reeds tevens ijker was In 1865 was hij het
in ieder geval wel. Blijkens bovenstaande
opsomming der plaatsen waar de diverse
markten werden gehouden, ben ik geneigd
ook aan te nemen dat de botermarkt niet
zooals thans in het Boterhuis achter de
Waag plaats had In 1864 kwamen vaten
boter echter wel ln de Waag.
De Havendienst.
Dat voor het gebruik van het openbare
vaarwater, hetwelk minder uitgestrekt was
dan tegenwoordig (de grens der stad viel
over 't algemeen samen met de singel-
slooten). toen reeds bepalingen beston
den. is begrijpelijk. Deze waren vervat in:
„Policie op de Gemeentewateren". Het
toezicht op de naleving er van schijnt
grootendeels aan de Politie te zijn toever
trouwd. hoewel ook de marktmeesters
hiermede belast waren. Een groot deel
der artikelen was aan het baggeren ge
wijd. Dat de Haven destijds werkelijk de
haven van Leiden was, blijkt hieruit, dat
de schepen waarvoor door B en W geen
vaste ligplaatsen waren verstrekt, in de
wateren dezer gemeente niet langer dan
drie dagen mochten liggen (het geval van
laden of lossen uitgezonderd), behalve
in de Haven. Havengeld werd er in die
dagen niet gevraagd; dit gebeurde eerst
vele jaren later, n.l. met Ingang van 1
Januari 1895. Bruggeld en liggeld echter
wel. Het eerste werd Ingesteld ln 1859 op
grond van art 232 der wet van 29 Juni
1851, St. 85 (de nieuwe gemeentewet, waar
op ook andere gem. belastingverordeningen
steunen) voor het ophalen of openen van
alle losse bruggen. Er werd onderscheid
gemaakt tusschen het wippen en het op
halen van een ophaalbrug; voor het op
halen werd tweemaal zooveel betaald als
voor het wippen. Ook kwam er direct een
gen daarvoor een kleine vergoeding of
pachtten dit werk tegen ontvangst der
bruggelden. Terzijde merk ik op, dat het
brugwachterskorps in zijn tegenwoordigen
vorm werd opgericht 1 April 1881; het
heeft ongeveer vier jaar geleden in alle
stilte dus zijn 50-jarig bestaan herdacht.
Tot de organisatie van den Markt- en
Havendienst werd overgegaan op 1 Jan.
1895; deze dienst, waarbij op l Augustus
1920 door pensionneering van den toen-
maligen waag- en ijkmeester ook de
Waagdienst werd gevoegd en waarvoor in
1922 kantoorruimte werd ingericht in het
Waaggebouw, heeft dus alweer zijn 8e
lustrum achter den rug.
RECLAME
181
*eVtw
k r V) C° V-.W OP°"
HIJ HEEFT HET BUSKRUIT NIET
UITGEVONDEN.
Friedrich Kunze geeft na bronnenstudie
te kennen, dat Berthold Schwarz. dien
wij gewoonlijk als dé uitvinder vah het
buskruit beschouwen, dit kruit niet ge
ïnviteerd heeft, maar zicih bezighield met
de vervaardiging van wapens.
In het tijdschrift „Kugel und Schrot"
schrijft Kunze, hoe een zekere Felix Ham-
merlein ln 1450 melding maakte van de
toendertijd tweehonderd jaar geleden
plaats gehad hebbende proeven en pogin
gen des heeren Berthold
pogingen van Niger Bertholdus
aan de hand van toenmaals bekende
mengsels van salpeter, kool en lijnolie".
Het hierbij gebruikte mortier spatte uit
elkaar. Na deze gebeurtenis ging de zwarte
Berthold over tot de vervaardiging van
vaten, waaruit hij steenen kogels, ijzer en
stukken lood kon slingeren. Tenslotte stel
de hij een buks samen.
In de analen van de stad Gent uit het
jaar 1313 staat: „Verder werd in dit jaar
het gebruik van de buks door een monnik
gevonden". Sebastian Frank von Wiirth
verlegt deze gebeurtenis naar het jaar
1380 Dat doet ook de Thiiringsche kro
niekschrijver Binhard
Uit alles blijkt, dat het kruit toen al
bekend moet zijn geweest en door Berthold
alleen vei-beterd, d.i. schadelijker gemaakt,
werd. Verder stelde de monnik buksen
samen, die voor algemeen gebruik ge
schikt waren.
HET HONDERDJARIG BESTAAN VAN
DE REVOLVER.
Bij het doorbladeren van oude actes
heeft men dezer dagen te Brussel kunnen
vaststellen, dat de revolver dit jaar een
eeuw bestaat.
De Amerikaan Samuel Colt had een
schietwapen vervaardigd en bood zijn
uitvinding in dat jaar te Londen. Parijs
en Brussel te koop aan. Men stond even
wel zeer sceptisch tegenover de nieuwe
uitvinding en het eind van het liedje was,
dat niemand er aan wilde. Colt besloot
toen om zelf een fabriekje op te zetten
dat in 1842 failliet ging.
Pas in 1847 herinnerde de Amerikaan-
sche staat zich zijn uitvinding. Colt werd
te Washington ontboden en nu begon
men met de massafabricatie. Zoo kwajn
het. dat dit schietwapen ten lange leste
toch nog de noodige inkomsten aanbracht,
hoewel de vervaardiger nu honderd jaar
geleden uit vertwijfeling bijna de eerste
revolver-zelfmoordenaar geworden was.
2-8
