Beschrijving en Geschiedenis van het dorp
Zwammerdam.
Uit het jaar 1800,
De gruwelen in het rampjaar 1672.
VRIJDAG 11 D^C-MSER 1931
DE LEIDSCHE COURANT
TWEEDE BLAD PAG. S
flllllllllllllll llllllllllllllllllll!lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll!lllllllllllllll<IIIII1lllflllllVIIVIIIIinilf!ll!(IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIMIII7lllllllllll!llllllllllll!IllIIIIIIIIIIII1111111111111II111II11111111111IIIIIIII111IIHill 111III11II11111111111IIIIIIIllll
Het dorp Zwammerdam, waarvan hier de
beschrijving en de geschiedenis volgt, ligt
aan den Rijn in het hoogheemraadschap
Rijnland en het baljuwschap (rechtsgebied)
van Voshol op 1550 roeden afstands van
Alphen, 792 roeden van Bodegraven en
5396 roeden van de stad Leiden.
Het bestaat grootendeels uit veengrond.
In 1734 werd door dijkgraaf en hoogheem
raden van Rijnland aan de ingelanden en
eigenaars van landerijen bij octrooi ver
gunning verleend tot het vervenen van de
Broekvelden, een der grootste polders, en
de Wennen.
De wegen en wateren worden uitstekend
onderhouden, zoodat alles gemakkelijk te
land en te water vervoerd kan worden.
OORSPRONG VAN DEN NAAM.
In oude tijden vond men in Zwammer
dam het slot Zwaanenburg, bewoond door
een geslacht van denzelfden naam, welk
slot tijdens de Hoeksche en Kabeljauwsche
twisten (1350—1492) verwoest werd. Deze
naam zou ook het dorp gedragen hebben.
Het komt ook voor onder den naam Zwa
denburg, Zwatburg en Swalenburg en op
de lijst der kerkelijke goederen van Utrecht
vinden we het als Swattingaburum ver
meld. Volgens een giftbrief van Koizer
Hendrik IV van het jaar 1064 wordt bet
de hoofdplaats genoemd van het graaf
schap Bodegraven, hetwelk graaf Dirk V
(10611091) veroverd had- op Bavo, leen
man van de Utrechtsche kerk.
De ware naam is evenwel Zwadenburg
naar een burcht of sterkte, die ten Zuiden
van het dorp op 200 roeden van den Rijn
dijk heeft gestaan. Hier liet Dirk V, die
met den Bisschop van Utrecht in oorlog
was, een dam opwerpen om zich beter te
kunnen verdedigen. Keizer Frederik I vau
Duitschland liet dien dam wegnemen, doch
graaf Willem I (12031223) liet hem weer
opwerpen, toen hij in oorlog was met den
graaf Van Loon en noemde hem den Zwa
denburgerdam, uit welken naam langza
merhand Zwammerdam ontstaan is.
STICHTING EN GROOTTE.
Uit het voorgaande heeft men kunnen af
leiden, dat Zwammerdam een oud dorp is.
In welk jaar het ontstaan is, is niet uit te
vinden, evenmin als de naam van den
stichter.
De grootte wordt verschillende opgege
ven. Van Leeuwen in zijn „Inleiding -voor
de Cos-turnen van Rijnland" bepaalt ze op
2032 morgen en 100 roeden. Het geappro-
beerde reglement van Rijnland op 1463
morgen en 400 roeden en ons oude manus
cript en de verpondingslijst (lijst van be
lasting op onroerende goederen) op 2024
morgen en 250 roeden.
Wat het aantal huizen en gebouwen aan
gaat vinden wij op de lijst der verponding
van 1632 er 98 vermeld. In 1732 waren er
151 met twee houtzaagmolens. Volgens do
volkstelling gehouden in de jaren 1795 en
1798 had Zwammerdam 910 inwoners.
Nadat het dorp in 1672 op twee huizen
na in de asch gelegd was, werd het fraaier
opgebouwd dan het vroeger was geweest.
We zien er thans een straat met huizen
aan weerszijden. Die aan den noordkant,
waaronder de woning van den schout uit
munt, hebben een mooi uitzicht op den
Rijn.
Vlak tegen Bodegraven aan ligt een ge
hucht, Overtocht genaamd, alwaar de bal
juws van Woerden en Voshol eén grenspaal
hebben doen plaatsen, zooals er ook een
aan den kant van Alphen gezet is, ten ein
de alle kwesties over eenig grondgebied te
vermijden.
Het wapen van Zwammerdam is een zil
veren schild, waarop een roode burcht staat
afgebeeld met een vlag er bovenop.
KERKELIJKE EN GODSDIENSTIGE
GEBOUWEN.
Van de kerk, die hier voor 1672 gestaan
heeft en door de Franschen verwoest werd,
vindt men nergens iets opgeteekend, zoo
dat men niet weet, welke patroonheilige
ze had, of wie de eerste pastoors geweest
zijn.
Het tegenwoordige kerkgebouw is ruim
dig is: preekstoel, doophek, zitplaatsen
voor de kerkmeester en leden van den ker-
keraad. enz. De bank van den ambachts
heer prijkte tot 1795 met het wapen van
den heer van Voshol. Verder is de kerk
voorzien van kerkborden en ook van eeni-
ge schilderijen, waarvan er een boven de
torendeur hangt, waarop eenige gebeurte
nissen zijn afgebeeld, die in vroeger tijd
zijn voorgevallen op de hofstede Kruydon-
burg.
In het koor merkt men, behalve andere
grafkelders, vooral den prachtigen grafkel
der op vtfn de leden uit het geslacht Vos
hol, versierd met de familiewapens van dit
geslacht.
Togen de kerk aangebouwd staat een
viorkante boren met klok, uurwerk en wind
wijzer voorzien.
De Remonstranten hebben binneiï het
dorp een kerk, die aan alle eischen vol
doet.
De kerk der Roomsch Katholieken vindt
men buiten het dorp aan den Overtocht,
grenzend aan Bodegraven. De parochie
strekt zich uit van Nieuwerbrug over Bo
degraven en Zwammerdam tot aan Alphen
toe. De kerk zelf is goed gemeubileerd.
Men vindt er een altaar met alles, wat
daartoe behoort, ccn communiebank, doop
vont, beelden en meerdere sieraden.
KERKELIJKE REGEERING.
Bij de Gereformeerden bestaat deze uit
den predikant, zijnde sedert 1781 de eerw.
heer Petrus van Kessel; twee ouderlingen
en twee diakenen, terwijl kerkmeesters zor
gen voor het onderhoud van de kerk.
Als pastoor der R. K. gemeente staat
hier sedert 1768 de eerw. heer Joannes
Gejod, behoorende bot het aartspriester
schap van Utrecht. De belangen van de
kerk worden door de kerkmeesters, die van
de armen door de armnieesters behartigd.
meerderd met de schouten van Zwammer
dam, Reewijk, Langer- en Korte raar, waar
bij nog zeven andere welgeboren mannen
kwamen, zoodat er zeventien personen in
de rechtbank zitting hadden met de schou
ten als voorzitters. Sedert 1795 is .in het
aantal eenige verandering gekomen en
wordt de vergadering van baljuw en wel
geboren mannen om de veertien dagen ge
houden te Zwammerdam op Vrijdag voor
middag.
Sedert 1795 vindt men hier een munici-
paliteit (gemeenteraad) van 5 loden; voorts
een college was wees-, brand- en arnimces-
ters enz.
VOORRECHTEN EN
VER PLIOHTINGEN.
Voor 1795 bezat de ambachtsheer talrijke
voorrechten, waarvan we noemen de aan
stelling van schout en schepenen, secreta
ris, bode enz.
Ook de benoeming van den predikant,
schoolmeester, koster, voorzanger, dorps-
schipper en nog meer andere berustte bij
hem.
Aan de inwoners was vrijdom van beta
ling verleend voor alle grafelijke en Was-
scnaarsche tollen. In 1795 werd na de Frnn-
scho overweldiging algemeene vrijdom van
tollen verleend.
UIT DE GESCHIEDENIS.
Zwammerdam is meermalen het tooneel
geweest van oorlog, brand, plundering en
verwoesting. Toen we den naamsoorsprong
beschreven, hebben we daarop reeds ge
wezen. Graaf Dirk V voerde hier oorlog
met den bisschop van Utrecht. Willem I
(1203—1223) stichtte hier een burcht om
graaf Van Loon, met wien hij strijd voerde,
tegen te houden.
Ook de Hoekschen en Kabeljauwen zijn
hier meer dan eens slaags geweest en in
„soldaten verlaten waren, die ongeveer een
„kwartier uurs van hier lagen, alwaar zij
„uitrustten en zich ververechten.
„Op den 28sten December, 's morgens
„zeer vroeg, kregen de bewoners van
„Zwammerdam bericht, dat de Franschen
„in aantocht waren. De graaf van Konings-
„mark zich elders bevindende, had een
„luitenant met eenige manschappen op
„Zwammerdam gelaten en aan den kolo-
„nel Pain et Vin de verdediging van üe
„pas van Zwammerdam (Nieuwerbrug) toe
vertrouwd. Dan, deze dezelve verlatende,
„week met de zijnen naar Gouda, om wellco
„daad hij in Januari 1673 in het leger bij
„Alphen ter dood veroordeeld en onthoofd
„werd. De Franschen voor do brug komen-
„de werden tegengehouden. De luitenaut
„met zijn manschappen verdedigde de brug
„een korten tijd, doch do Franschen door
„een schuit middel vindende, kwamen daar-
„mede over den Rijn, omsingelden den •ui-
tenant, welken zij gevangen namen, da
delijk in het water staken en zoo ver
smoorden. Velen van zijn manschappen
„namen hierop de vlucht, doch veel ande-
„ren, ja zelfs het grootste getal, verloor
„het leven. De Franschen, alzoo binnen
„Zwammerdam zijnde, was hun eerste werk
„het openbreken der huizen, vermits zij,
„toon zij van Utrecht togen cn dezen tocht
„aanvangen zouden, door den hertog van
„Luxemburg aldus vermaand en aange
spoord waren: „Gaat, mijne kindoren,
„plundert, rooft, moordt, slaat dood, brandt
„en mishandelt en indien nog eenig grootor
„geweld of boosheid kan gepleegd worden,
„toont, dat gij mannen zijt niet onwaar-
„dig, dat ik u uit alle des konings troecpn
„tot dezen tocht uitgelezen heb en de eer,
„die de koning u doet van u te employeeren
„(in dienst te nemen) in een oorlog, dien
„zijn majesteit om geen andere reden on
dernomen heeft da« om zijn naam en
WERELDLIJKE GEBOUWEN.
We noemden reeds de woning van den
schout, doch ook de woning van den baljuw
dienen we te vermelden en te wijzen op den
„gerechts- of justitiepaal", die er voor staat,
prijkende met de wapens van Voshol,
Zwammerdam, Reewijk, Langeraar en
Korteraar. Dit huis is eigendom van de
ambachts-heerlijkheid, wat ook het geval
is met de gevangenis van Voshol, een ste
vig gebouw, waarvan de benedenverdieping
dient tot opsluiting van gevaarlijke misda
digers. Het daglicht komt er binnen door
slechts eenige zeer smalle openingen en
ontvluchten eruit is zoo goed als uitgeslo
ten. Op de bovenverdieping worden voor
namelijk de gegijzelden opgesloten, die
hier een mooi uitzicht hebben op het dorp
en op den Rijn.
Als derde merkwaardig gebouw zouden
we het rechthuis kunnen noemen, dat te
vens een voorname herberg is.
WERELDLIJKE REGEERING.
Zwammerdam behoort met andere omlig
gende dorpen tot het baljuwschap of rechts
gebied van Voshol. De baljuw sprak recht
bijgestaan door zeven welgeboren mannen,
n.l. drie uit Zwammerdam, drie uit Langer-
en Korteraar en één uit Reewijk en Ran-
denburg. In alle lijfstraffelijke zaken werd
„de vierschaar gespannen" (recht gespro-
t D OILP ZWAMMRRlXAJt. Xjm t» -m ,7ts
oen van die veldslagen werd de burcht,
die Willem I gebouwd had, verwoest en in
den asoh gelegd. Maar het toppunt van
ellende kwam voor Zwammerdam in 1672,
toen de Franschen onder den hertog van
Luxemburg in Zuid-Holland vielen, Bode
graven en Zwammerdam tot den grond toe
afbrandden en zooveel wreedheden tegen
de ingezetenen begingen, dat hun naam,
als die van barbaren, in Nederland werd
gebrandmerkt.
Die gebeurtenis zullen wij den ouden
dorpsbeschrijver met diens eigen woorden
laten schetsen met vermijding van eenige
al te plastisch geteekende tooneelen.
„Nadat de Franschen lang bezit van
„Utrecht hadden gehad, meenden"dezelven
„Holland in te dringen en den Haag te
„overvallen, waartoe de sterke vorst, alzoo
„het winter was, zeer veel deed. Zij trokken
„met ruim acht duizend man, behalve de
„cavalerie, van de schoonste en uitgelc-
„zenste manschappen, welke de Franschen
„hier te landen hadden, onder den hertog
„van Luxemburg tot voorbij Woerden.
„Daar zijnde begon het weer te verande
ren, zoodat er dooiweer met zware sneeuw
„volgde, waardoor het verder vooitmar-
„cheeren, zoowel als een tcrugmarsch, niet
„gemakkelijk te doen was. Evenwel was
„het'voortrukken voor hen wel het beste.
„Na nog oen half uur gemarcheerd te heb-
„ben, ontmoetten ze twee retranchemen'en
„macht tot aan de uiterste einden der we
reld uit te breiden".
„Op zoo een aanspraak trokken de Fran-
„schen alzoo binnen Zwammerdam rijke
lijk voorzien van zwavel en andere brand-
„verwekkende stoffen. Do bewoners hadden
„wel veel van hun goederen geborgen en
„naar Gouda vervoerd, maar, nadat al wat
„in de huizen gevonden werd, geroofd was,
„werden de huizen in brand gestoken. Vc-
„len der bewoners weiden onder het ijs ge
stoken en anderen in de brandende hui-
„zen gedreven, waar ze op ellendige wijze
„worden verbrand. Ja, men richtte allerlei
„ijselijkheden aan om den menschen door
„pijnigingen af te vergen, waar zij hun goe
deren geborgen hadden. De vrouwon wer
den in 't bijzijn der mannen, do dochters
„voor de oogen der ouders op gruwelijke
„wijze mishandeld, waarvan sommigen od-
der de mishandelingen dood bleven, ter-
„wijl anderen, na mishandeld te zijn, ver
boord of onder het ijs versmoord werden.
„Zuigelingen werden van de borsten der
„moeders gerukt, levend verbrand of op een
.andere wreede wijze om 't leven gebracht.
„Men vond geen huis, of de een of ander
„was daarin omgebracht of verbrand en op
„deze wijze is het gcheele dorp met kerk
„en al de huizen, op een enkel gebouw na,
„afgebrand.
„Onder de wreedheden te Zwammerdam
„gepleegd moeten wij niet overslaan de vol-
„waardig is. Een metselaar, krank te bedde
„liggend, nevens zijn vrouw, die inaar wei-
„nig dagen te voren een kindje had gekro
pen, werd bij zijn haren uit hot bod ge-
„sleept en do vrouw wreed mishandeld,
„zoodat zij, nadat men haar door anderen
„geholpen naar Gouda had vervoord, aldaar
„na weinig dagen overleed. Een dochtertje
„van deze menschen, dat toen zes jaar was
„en die in 1745 nog leefde, werd mot veel
„andere kinderen in een schip gedaan. Hot
„schip was zóó zwaar bcladeu, dat het op
,,'t punt was te zinken en allen waren go-
„noodzaakt aan wal te gaan. Dit kind
„zwierf hierop rond langs den Rijn aan de
„Lage zijde. Een van de Fransche ruiters
„ziet het en daar hij meent, dat het van
„goede afkomst is, neemt hij het gevangen,
„zet het voor zich te paurd en rijdt er nieo
„naar Woerden, waar bij het aan oen zij-
per kameraden verkoopt. Dczo voert het
„naar Utrecht, waar hij het opsluit in een
„soort gevangenis en het eenigen tijd daar
na verkoopt aan aanzienlijke lieden voor
„600 gulden. Dezen nainen het kind bij zich
„in huis cn zouden het gaarne altijd bij
„zich gehouden hebben, maar de vader, na
„een jaar andermaal trouwende, eischte het
„terug. Verzoeken en beloften hadden geen
„invloed op hem en dus kroeg hij eindelijk
„zijn dochtertje terug.
„Nadat de Franschen Zwammerdam ver
brand en de inwoners omgebracht had-
„den, begaven ze zich nuar buiten om de
„boerenhuizen te gaan plunderen. Hier
„was een boer, die in zijn huis gebleven
„was, stout genoeg oin op hen te schieten,
„doch hetgeen hij ook dadelijk met den
„dood bekoopen moest. Aan den kant van
„Alphen vonden zij mede eenige mensohen,
„welke zij alles afpersten en vervolgens
„naakt en bloot door sneeuw cn koude
„Landwaarts heen dreven.
„Do Prins van Oranje op dien tijd buiten
„do provincie van Holland zijnde, haastte
„zich om bij het leger der Staten te komen,
„waarop het verder inrukken der Fran-
„sehen in dc/.e provincie gekeerd word en
„alzoo de wreedheden oen einde namen.
„Ziedaar lezer, eon kort maar akelig ta-
„fercel van de gebeurtsniwen hier ter
„plaatse voorgevallen".
Met deze woorden eindigt onze dorpsbe
schrijver zijn verhaal over de gruwelen
door de Frauschcn gepleegd, waarna hij
nog den titel geeft van een boek, waarin
alles wat hierop betrekking heeft, breed
voerig beschreven is, welk boek in 1717 bij
J. Lovering te Amsterdam gelurkt werd,
BEZIGHEDEN.
Landbouw cn veeteelt vormen do hoofd
middelen van bestaan. Men teelt hier ook
hennep, vlas, haver en andere veldgewas
sen. Twee houtzaagmolens met de daarbij
behoorendo houtkooperijen geven velen
handen werk. Do ambachten van smid, met
selaar, schoenmaker enz. en winkels van
allerlei aard verschaffen velen ingezetenon
een goed. stuk brood. Zwammerdam kan om
deze reden een welgesteld dorp genoemd
worden.
BIJZONDERHEDEN.
Hierover vonden we in ons oude booksko
al heel weinig. De schrijver vermeldde on
der dezen titel alleen, dat er veel huiten-
plaatsen in den omtrek van Zwammerdam
gevonden worden; dat de marktschuiten
gelegenheid bieden om Leiden, Amster
dam, Rotterdam enz. te bezoeken en dat
de voornaamste herberg het „Rechthuis" is.
We eindigen deze interessante beschrij
ving met het versje, dat we op het titelblad
aantroffen ondér de afbeelding van net
dorp:
„Weleer in vroeger oorlogstijden
„Heeft Zwammerdam zeer veel
„Van brand en moordzucht moeten lijden:
„Verwoesting was zijn deel.
„Thans bloeid het egter schoon
„Gelijk een paorel aan de Nodorlandsche
kroon.
cn bevat alles, wat voor den dienst noo- ken) door bovengenoemde personen, ver- „(verschansingen), die door de Staatscbe „gende aanteekening, welke zeker gedenk-
